Электронлă вулавăш

I

1942 çул. Çурла уйăхĕ. Пирĕн чаçе Ленинградран çурçĕрелле пĕр пĕчĕк станцие хӳтĕлеме илсе пычĕç. Нимĕç фашисчĕсемпе шурă финсем çак станцие илесшĕн темиçе кун хушши урса кайса çапăçаççĕ ĕнтĕ, анчах илеймеççĕ, мĕншĕн тесен пирĕннисен урăх пĕр утăм та чакма юрамасть: хыçра — Ленин хули.

Станцие эпир çĕрле пырса çитрĕмĕр. Тавралăх лăпкă, теплерен кăна шăплăха пĕччен тупă сасси пăсать.

Станцирен тухсан, çухрăма яхан вăрманпа анăçалла кайрăмăр. Сарлака шоссен икĕ енĕпе сĕм вăрман кашласа ларать. Çӳлелле кармашнă яштака хыр-чăрăш тăррисем тĕттĕмре пысăк сăнăсем пек курăнаççĕ.

Шоссепе час-часах машинăсем кĕрлесе иртеççĕ: пĕрисем — фронт еннелле, теприсем — пире хирĕç, каялла. Вĕсенчен нихăшĕ те хунарĕсене çутатман. Хунар çутатма мар, кунта шăрпăк чĕртме те юрамасть, чикарккăна та шинель çанни ăшне пытарса туртатпăр. Çĕрлехи тĕттĕм вăхăтпа усă курса, нимĕн шăв-шав тумасăр, передовойнелле çывхаратпăр. Пире хирĕç килекен пĕр пысăк автобус тем пирки кăшт чарăнса тăрсан, машинă ăшĕнчен аманнă салтаксем ахлатса йынăшни илтĕнчĕ. Юнашар пыракан Андрей Пономарев тусăм хулăмран тĕртрĕ те:

Малалла

Ачăллă вăл чăвашла,

Пушкăртла ун ячĕ

Аслă Кӳлĕ пулмалла,

Çапларах янратчĕ...

Кулĕ пултăр кӳлĕ пек,

Ятĕнче-им чысĕ?

Хатĕрленчĕ кунĕпех

Ыр хуçа кил-йышĕ.

Хатĕрленчĕ Ачăлла

Тун çывхарнă евĕр:

Шăрттанне те хумалла,

Чăкăтне, тем те пĕр...

Илмелле хут купăса —

Унсăр мĕн илемĕ?

Уяври пек янраса

Юхтăр юрă-çемĕ!

Тухрăмăр хайхи çула —

Çулĕ пит кĕске-им?

Çилпеле выля-выля

Вăркăшать кĕпе-йĕм...

Акă Ачăллă — умра!

Кăн-кăвак, сип-симĕс...

Пăнчă евĕр, аякра

Ярăнать пĕр кимĕ.

Шывĕ тăрă, кĕленче!

Кĕленче пек çутă!..

Чăм, шыва кĕр киленсе.

Çулнă хыççăн утă.

Сарă хăйăрлă çыран

Кăнтăрти пек лайăх.

Ачăлла таçтан-таçтан

Килнĕ тĕрлĕ халăх:

Пур кунта грузовиксем,

Лашасем те кӳлнĕ...

Пурне те пиллет илем

Аслă çутă кӳлĕ!

Килнĕ каннă вăхăтра

Малалла

Вăрăм çултан таврăннă хыççăн, машинă çинчен анса, хăвăртрах кантура кĕрсе пĕлтерме Сапатаров пĕр-ик утăм çеç тунăччĕ, ăна хирĕç кантур картлашкипе анакан хĕрарăм ун еннелле пуçне çĕклесе пăхрĕ те уттине хăвăртлатрĕ. «Мĕн пулнă вара Акаçа?» — вĕлтлетсе илчĕ шухăш Сапатаров пуçĕнче. Акаç сăнран-питрен те хуйха ӳкнĕ пек туйăнчĕ ăна. Пĕр-пĕрин умне çывхарсан, Сапатаров хĕрарăмăн куççульне асăрхăрĕ. Çавăнпа чарăнса тăмах тиврĕ.

— Чирĕ нимĕн чухлĕ те иртмен унăн. Санаторисем те пулăшаймарĕç,— ĕсĕклесех йĕрсе ячĕ Акаç.

Ним ыйтса пĕлме те ĕлкĕреймерĕ Сапатаров, лешĕ, çын умĕнче йĕме аван маррине туйса пулас, пăрăнса, хăй çулĕпе васкарĕ. Вăл тĕл пулнă-пулманах мĕн пĕлтерсе хăварни Сапатарова та пăшăрхантарса пăрахрĕ. Талматин санаторирен килсе çитнĕ пуль ĕнтĕ. Арăмĕ куççульпех йĕни сăлтавсăр марах. Ĕçсем япăхран çапла-тăр. Акаç епле утса кайнине пăхса юлма та йывăр Сапатарова. Çӳллĕ кăна кĕлетки те хĕрарăмăн лутраланнă пек туйăнчĕ. Халиччен кирек мĕнле платйĕ те ун çинче килĕшӳллĕн курăнаканччĕ. Паян ун пек мар — шалпаррăн вĕçкелет.

Таврари ешĕл çуллан савăнăçлă илемĕпе киленсе иртекен çынсем хуйхăллă Акаçа асăрхамаççĕ те. Сапатаровăн та нимле мар пулса тухрĕ-ха. Сăмах уçса ĕлкĕреймерĕ Акаç умĕнче. Камăн маларах ун инкекне ăша илмелле? Маçтăрăн — Сапатаровăн. Пĕтĕм сменă кĕтекен пултаруллă рабочи Талматин çаплах чиртен сывалаймасть...

Малалла

Иртет кун хыççăн кун,

Çулталăк та иртет.

Юмахри пек ман чун

Асамлăх çеç кĕтет.

Çак вăхăт иртнĕ май

Сисетĕп ытларах:

«Туссем» тени нумай.

Шел, туслăх сахалрах.

Пĕр çăлтăр та пĕччен

Çунмасть пуль тӳпере.

Çут Уйăх темĕнччен

Лăпкать ачаш Çĕре...

Чăн туслăх пулмасан

Кичем-çке пурăнма.

Тусу пулам-и сан

Пĕрле чуна уçма?

1

Хĕллехи каç — палламан вăрман, вĕçне-хĕрне тухса пĕтерессĕн туйăнмасть. Тахçаван çăлтăрсем тухнă, сивĕ те тĕпсĕр тӳпере çӳçенмеллех сиксе чĕтреççĕ. Катăлнă уйăх та катари вăрмантан çĕкленет: вăл та шăнса кайнă, çурăмне палăрмаллах асатлатнă.

Ялхуçалăх техникин районти уйрăмĕнче кил хушшинче икĕ прожектор çунать, вĕсен çутинче сивĕ вăй çăмăл тĕтре пек палăрать. Икĕ хутлă кантурта пĕр чӳречеллĕ пӳлĕмрен кăна çутă тухать. Пас тьгтнă хурăнсем юмахри пек илемлĕ.

Лев Петрович киле кайма хатĕрленнĕччĕ кăна, тахăшĕ пӳлĕм алăкне шаккарĕ, анчах хуçи шарличченек яр! уçса ячĕ. Малтанах аслă инженер хура кĕрĕке асăрхарĕ, юрлă хура кăçатă курăнчĕ. Хуçине те самантрах палласă илчĕ вăл, пуканĕ çинчен çĕкленсе ун патне пычĕ. Кĕни пакша тирĕнтчен çĕленĕ çĕлĕкне хыврĕ, тути урлă çыхнă шарфне салтрĕ.

— Андрей Ермолайч! Ырă каç пултăр сана, — пӳлĕм хуçи хăнан шăнса кайнă аллисене чăмăртарĕ.

— Салам-ха, Левка, — пăштăк-пăштăк сывласа тавăрчĕ кĕни. Васкамасăр пасарнă çĕлĕкĕн хăлхине хăпартса çыхрĕ, кăштăртатса пырса сĕтел çывăхĕнчи пукан çине ларчĕ. Пӳлĕмре сасартăках йода шăрши сарăлчĕ, кĕнĕ çынпа пĕрле аптека килнĕн туйăнчĕ.

Малалла

Юлташăм, эсĕ манпала

Куллен пĕрле тухан çула,

Çĕклет-çке туслăх кăмăла,

Çĕклет вăл пирĕн вăй-хала.

Çул кĕскелет санпа утсан,

Чунти хуйха-суйха манан,

Çунат çумне çунат хушан,

Пур савнăçа пĕрле пайлан

Утатпăр. Пытăр çул ăнса,

Хĕвел пек тăтăр çуталса.

Телейлĕ, çирĕп туслăхра

Эпир туптатпăр хамăра.

1

Колхоз председателĕ паян тимĕрçĕ лаççине ирех пычĕ. Ретĕн лартса тухнă плугсене тыткаласа пăхса тĕрĕсленĕ хушăра вăл каллех тахçанах кĕтнĕ хăна çинчен ыйтрĕ:

— Çитеймерĕ-и-ха? Мĕнле те пулин чăрмав тупăнмарĕ пуль те? Мĕнле шутлатăн эсĕ, Иван Петрович?

— Килет, ун пирки ан пăшăрхан, Михаил Кузьмич. Эпĕ хам та паян каçхине станцăна машина яма ыйтас тенĕччĕ.

— Апла хăналама хатĕрленес пуль...

— Ай, çук, çук, хам хăнана çын патне ярса намăс курас марччĕ-ха. Ун пек тусан Петр Спиридоновнч хăй те кӳренме пултарать. Çитменнине кăçал...

Иван Пегрович «кăçал хăна арăмĕпе тата аслă ывалĕпе килет» тесшĕнччĕ, анчах çак самантра пĕр ача чупса пычĕ те «халех телефон патне чĕнеççĕ» терĕ. Вара председатель тимĕрçĕ лаççинчен васкаса тухса кайрĕ.

«Килмесĕр пĕлтерес мар тенĕччĕ, чăтаймарăм вĕт, сăмах чут вĕçерĕнсе каятчĕ, юрать — кайрĕ-ха», — шухăшларĕ тимĕрçĕ.

Тимĕрçĕ патне хăна килмеллине колхоз иредседателĕ çеç мар, пĕтĕм колхоз пĕлет. Мĕншĕн тесен вăл пĕлтĕр те, виçĕмçул та, унччен те килнĕччĕ. Кашни килмессеренех тимерçĕ лаççинче ĕçлет вăл, Иван Петровича пулăшать. Иван Петрович хăй те хăнипе мухтанма юратать. Кăçал та акă, хăнинчен, Петр Спиридоновичран çыру илсенех, çăв хыпара кашни тĕл пулакан çыннах мухтанса кала-кала пачĕ вăл.

Малалла

I

Эрнене яхăн ĕнтĕ кĕркунне умĕнхи лăпкăран та лăпкă çанталăк тăрать. Ăшă çумăр çуса иртет те, хĕвел йăл кулса ярать. Сывлăш калама çук уçă, урама тухсан, пӳрте кĕрес килмест. Каç пулсан вара уйрăмах хаваслă, çăлтăрсем тĕттĕм кăвак тӳпере илĕртӳллĕн çиçеççĕ, таçтан аякран, вăрманпа сăрт хыçĕнчен, çурла уйăх тухса çутатма тытăнать. Çак илеме ытараймасăр пĕр каччăпа виçĕ хĕр эртел хапхи умне çитиех шавлăн калаçса пычĕç. Вĕсем кино курса таврăнатчĕç. Калаçса вара кинокартинă çинчен мар, пачах урăххи пирки сăмах хускатнăччĕ.

— Халĕ вĕсем Атăла саламласа иртеççĕ пуль, — терĕ тĕреклĕ те вăйлă хул-çурăмлă каччи.

— Хĕрсем, сирĕн шухăшпа мĕнле! — ыйтрĕ хăй çавăнтах.

— Пĕтĕм тĕнчене саламлаççĕ вĕсем. Çавăнпа пĕрлех — пирĕн Атăла та, — пысăк хура куçне савăнăçлă йăлкăштарса хуравларĕ хĕрсенчен пĕри, йăрăс пӳпли, тĕрĕ ăстисен эртелĕнче Анкка тесе чĕнекенскерри. Пуçне кăлт çĕклесе пăхнă хушăра вăл чечеклĕ пурçăн тутăрне тӳрлетсе çыхрĕ те, тăпăл-тăпăл пит-куçĕ ун тата çамрăкрах туйăнса кайрĕ. Каччă паçăртанпах ун еннелле куç ывăткаласа пыратчĕ. Вăл çийĕнчех сăмах тупайманнипе пӳрни сыпăкĕсене шăлтлаттаркаланă вăхăтра хĕр хулăнрах та янăравлă сассипе тата ак çапла каларĕ:

Малалла

Сăнран эпир шур ӳтлĕ-и е хăмăр —

Кăвак тӳпе пуриншĕн те пĕр пек.

Тăванлатать пире пĕр шухăш-кăмăл:

— Мир пултăр! — тетпĕр тĕрлĕ чĕлхепе.

Эпир хăмла е виноград чĕртетпĕр,

Шавлаççĕ шыв пек тулăх уй-хирсем.

Паха кавир, хитре сатин тĕртетпĕр,

Çĕн самана тĕррисене илсе.

Эпир çĕршыв чĕнсен хăюлланатпăр,

Кăвак тӳпен сенкер уçлăхĕнче

Ун хăватне, чысне вăй-хал хушатпăр,

Пире савса сăнать мĕнпур тĕнче.

Пуçра пĕрин сомбреро, теприн — тутăр,

Ĕмĕтсенче пурин те пĕр тĕллев:

Тĕнче хĕн-хурлă, вăрçăллă ан пултăр,

Упрантăр çынлăх, туслăхпа телей.

Хурамалта чăваш концерчĕ!

Ирех пĕлтерчĕ радио.

Ача-пăча клуба вĕçтерчĕ,

Каçа кĕтсе тăрать-и вăл.

Кун сӳниччен нумай малтан

Уй-хир çынни, ĕçченĕ

Пуçтарăнать мĕнпур ялтан

Ушкăнĕпе. Пĕчченĕн.

Маттур яшсем, куç илейми

Хĕрсем, кĕрӳшĕ-кинĕ...

Кăлкан пек шурнă кинеми

Артист курасшăн килнĕ.

Петров солист кăшт пăлханать.

«Хăна юрри» кĕрлет кĕç.

Ал çупрĕ халăх — пул хăна,

Тахçан сире кĕтетчĕç.

Тус-тăвансем кунта нумай.

Салам ăçта вырнаçĕ?

Вара пуçланчĕ вăй та шай,

Хĕрӳллĕ туслăх каçĕ.

Янрать хитрен чăваш юрри.

Кĕрлерĕ вырăс маршĕ.

Тутар ташши... артист ури

Ах, тур, пружинлă мар-ши?

Çак Пушкăртра халь хăнара

Çĕрпӳ, Мăн Явăш, Элĕк.

Эп тĕлĕнетĕп: мĕн, ара,

Чăнах-и ку е тĕлĕк?

Çук, тĕлĕк мар, юри те мар,

Ку — пирĕн çутă чăнлăх.

Чăваш е вырăс, е тутар

Пĕр пек халь ырă чунлă.

Малалла