Ираида Петрова ҫыравҫӑ, драматург ҫуралнӑранпа 110 ҫул ҫитрӗ

Тӗлӗнсе каймалла, шӑп 50 ҫул каялла 1973-мӗш ҫулхи пуш (март) уйӑхӗнче эпӗ чӑваш ҫыравҫи Ираида Алексеевна Петровапа ҫыру ҫӳретме пуҫланӑ. Ку ҫапла пулса иртрӗ. Эпир шкулта вӗреннӗ чух пире, шкулта лайӑх вӗренекенсене, ҫӗнӗ ҫулта кӗнекесем парнелетчӗҫ. Ман алла ҫапла майпа Ираида Алексеевнӑн «Тятюк» ятлӑ кӗнеки лекрӗ. Кӗнеки шутсӑр килӗшнӗччӗ. Чӑвашла ҫырнӑ кӗнекесене вулама юратаканскер, 12 ҫулти хӗрача кӗнекене сывламасӑр тенӗ пек вуласа тухнӑччӗ. Кӗнеке хуплашки ҫинчен художник илемлетнӗ 5-6 ҫулхи куҫҫуль витӗр пӑхса ларакан хӗрача та чуна пырса тивнӗччӗ. Ҫав кӗнеке вӗҫӗнче автор ачасем патне уйрӑм ҫырнӑ ӑшӑ сӑмахсем вара мана ку кӗнекене хам вуласа тухни ҫинчен ун авторне пӗлтерсе кӗнеке издательствине ҫырса яма хистерӗҫ пулмалла. Кӗнеке вӗҫӗнче автор ачасем патне ҫапла ҫырнӑччӗ.

Хаклӑ ачасем! Ҫак кӗнекене эпӗ сире Тӑван ҫӗршыва юратма, унӑн илемне курма вӗрентес кӑмӑлпа ҫыртӑм. Тӑван ҫӗршыв тени вара вӑл кирек камӑн та ҫуралнӑ кӗтесрен, ун таврашӗнчи улӑх-вӑрмансенчен, анлӑ хирсемпе чечеклӗ васансенчен пуҫланать.

Ку кӗнекере пуҫран юри шухӑшласа калани нимӗн те ҫук. Автобиографиллӗ повесть теме пулать ӑна, мӗншӗн тесен эпӗ ӑна хамӑн ачалӑха аса илсе ҫырнӑ. Повеҫри ӗҫсем, унти геройсем чӑн пурнӑҫра пулнӑскерсем, хӑшпӗр ҫынсен ячӗсене ҫеҫ улӑштарнӑ. Вӗсем халӗ ятлӑ-сумлӑ ҫынсем. Сӑмахран, Марина Васильевна. Вӑл аллӑ ҫула яхӑн ачасене вӗрентсе пенсие тухрӗ. Партипе правительство унӑн ӗҫне хисеплесе ӑна Ленин орденӗ, Ӗҫлӗх Хӗрлӗ Ялав орденӗ тата медаль парса наградӑларӗ.

Вулакансем манран Шурикӑн малашнехи пурнӑҫӗ ҫинчен ыйтӗҫ. Анчах ун ҫинчен эпӗ халӗ, кӗнекере каланисӗр пуҫне, нимӗнех хушса калаймӑп. Чун хавалӗпе вӑл паттӑр пулмалла ачаччӗ. Кӗнекере асӑннӑ мӑнастир ҫурчӗсенче иртнӗ вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче те, ун хыҫҫӑн та ача ҫурчӗ пулнӑ. Халӗ вӑл вырӑнсем палламалла мар улшӑнса, хитреленсе кайнӑ. Пӗрлешсе пысӑкланнӑ «Шуҫӑм» ялхуҫалӑх эртелӗн ӗҫченӗсем ҫулсерен пысӑк тухӑҫлӑ тырпул ӳстереҫҫӗ, ӑратлӑ выльӑх-чӗрлӗх ӗрчетеҫҫӗ. Колхозӑн сад пахчи те пур. Унта улма-ҫырла пит анса пулать.

«Тятюк» повеҫе 1967 ҫулта эпӗ ача-пӑча литературин конкурсне тӑратнӑччӗ. Унта вӑл хавхалантармалли премие тивӗҫлӗ пулчӗ. Эсир те, хаклӑ ачасем, кӗнеке вуласа тухсан, хӑвӑрӑн шухӑш-кӑмӑлӑра ҫырса пӗлтерӗр. Адрес: Чӑваш АССРӗ, Шупашкар хули, Чӑваш кӗнеке издательстви. Автор.

Эпӗ ҫырса янӑ ҫыру ҫине авторӗ хӑй хурав парасси ҫинчен эпӗ паллах ӗмӗтленме те пултарайман. Анчах кӗҫех мартӑн 8-мӗшӗ хыҫҫӑн эп тӗлӗнмелле ҫыру илтӗм. Ҫырӑвӗ кӗске мар, ҫавӑнпа ун пӗр сыпӑкне ҫеҫ илсе кӑтартам.

Мартӑн 8-мӗшӗ, Шупашкар

Гостиница «Чувашия»

Салам, Надя!

… Мана питӗ савӑнтарать, хавхалантарать «Тятюка» ачасем юратни. Мана ун ҫинчен нумай ҫыраҫҫӗ. Сана килӗшни те питӗ савӑнтарчӗ. Тайма пуҫ сана уншӑн. Кӑмӑлу ырӑ пек туйӑнать. Ҫырнӑ кӗнекене ӑнланма, чӗрепе йышӑнма ырӑ чӗрепе чун кирлӗ, ӑшӑ кӑмӑллӑ пулмалла. Трупина Марфи вӑл Марина Васильевнӑпа пӗрле вӗреннӗ. Марфа аппапа эпӗ калаҫрӑм ун ҫинчен, вӑл мана пиллесе хӑварчӗ. Пакарта Кӗҫтентинне, вӑл ача пулнипе, милици киле ячӗ. Ашшӗне лартрӗҫ. Карапай ватӑлса вилчӗ. Эпир вӑл ялтан 1921 ҫулта тухса кайнӑ вӗт детдома. Детдома хупсан аппа ачасене кунтан уезд хулине илсе кайрӗ. Эпӗ вырӑс ялӗнче (вулӑс ялӗччӗ) юлтӑм. Аппана ҫӗнӗ ҫӗрте вырӑн парсан вӑл мана килсе илсе кайрӗ. Вӑл урӑх ял пулчӗ. Малтан пурӑннӑ ял мар.

Малашнехине эпӗ тепӗр кӗнеке туса кӑларасшӑн. Халь эпӗ Шупашкара тепӗр кӗнеке пирки килтӗм. Вӑл историлле трагеди. Ӑна эпӗ сӑвӑласа ҫырнӑ. Вӑл питӗ интереслӗ япала, X-мӗш ӗмӗрте пулнӑскер. Вӑл 3-4 уйӑхран тухмалла, «Кунҫул юппинче» ятлӑ. Тепӗр ячӗ: «Телейпе Илем». Ку – геройсен ячӗ, Телей – каччӑ, Илем – хӗр.

Эсӗ ҫырас пулсан сана эпӗ час-часах ҫырса тӑраймӑп. Вӑхӑт сахал, анчах та ҫапах ҫырӑп. Ан ӳпкеле, юрать-и? Пурсӑра та салам. Аллуна хытӑ чӑмӑртатӑп.

Ираида Алексеевна Петрова

Ҫапла майпа эпӗ Ираида Алексеевнӑн пӗрремӗш ҫырӑвӗнчех Чӑваш кӗнеке издательствинче унӑн кӗҫех пичетленсе тухакан «Телейпе Илем» историлле трагеди ҫинчен пӗлнӗччӗ.

Ираида Алексеевнӑпа эпир 1973-мӗш ҫултан пуҫласа 1978 ҫулччен ҫыру ҫӳретсе тӑнӑ, 1978-мӗш ҫулта эпӗ Мускаври М.С. Щепкин ячӗллӗ театр институтне вӗренме кӗрсен пилӗк ҫул эпӗ Мускав облаҫне килне ҫӳренӗ, мӑшӑрӗпе, питӗ ырӑ кӑмӑллӑ ҫынпа Диодор Иванович Григоровпа паллашнӑ. Ираида Петрова ман пата ҫырнӑ ҫырусем, унпа ҫыхӑннӑ дневникри сыпӑксем ман пӗтӗмпех 2012-мӗш ҫулта Чӑваш кӗнеке издательствинче пичетленсе тухнӑ «Щепкин шкулӗ. Пӗрремӗш чӑваш студийӗ» кӗнекене кӗнӗ. Кӗнекерен пӗр сыпӑкне ҫеҫ илсе кӑтартам:

Декабрӗн 1-мӗшӗ, 1978 ҫул. Эпӗ ӗнер Ираида Алексеевнӑна хӑйсем патне пырасси ҫинчен пӗлтернӗччӗ. Занятисем пӗтсен вӗсем патне кайрӑм. Мана питӗ лайӑх кӗтсе илчӗҫ. Ираида Алексеевна мана хӑй пьеса ҫырма тытӑнни ҫинчен пӗлтерчӗ. Пьеса ячӗ: «1926-28-мӗш ҫулсем. Хусан». Пьесӑри ҫынсем эпӗ астуса юлнисем, ҫаксем: Ири Петрова, Петӗр Казанков, унӑн аппӑшӗ, Александр Кӑлкан, Егоров профессор, Петр Осипов.

Чӑвашсен паллӑ ҫыннисем ҫинчен эп Ираида Алексеевна каласа панисене нумаях пулмасан та, сахал мар итленӗ. Вӑл мана Петӗр Хусанкай ҫинчен, Тани Юн ҫинчен, Леонид Агаков ҫинчен, Геннадий Волков ҫинчен каласа панисене астӑватӑп. Петӗр Хусанкайпа вӗсем Хусанта пӗр вӑхӑтра вӗреннӗ, Тани Юнпа Мускавра ҫывӑхланнӑ, Геннадий Волковпа Мускавра ҫыхӑну тытма пуҫланӑ. Хӑш-пӗр сӑввисене Петӗр Хусанкай ӑна, Ирине, халалласа ҫырнине Ираида Алексеевна мана каласа панине астӑватӑп. Сӑмахран, ҫак сӑвӑ:

Салху ан лар, пуҫна ан ус,

Ман куҫӑмран ан тар, ан ютшӑн.

Пӗр эс кӑна аппа та тус

Пулма пултарӑн ман кунҫулшӑн.

 

Эс ҫеҫ тиркеш поэт чунне

Хӗвеллӗ шанӑҫ тӑхӑнтарӑн.

Санра ем-ешӗл ҫуркунне,

Куҫ пек тулли эс, чун пек тарӑн.

 

Нумаййӑн эпӗр тӗнчере,

Кашни – пӗр пурӑнӑҫ тытатпӑр.

Анчах кашнин расна чӗре:

Пӗрин хавшак, теприн вӑл паттӑр.

 

Пулать этем: вутла ҫунать,

Сӳнми хӗвел пек ун кӑварӗ.

Хавшаннӑ, ывӑннӑ чуна

Хӗлхем сапса вӑл ялкӑштарӗ.

 

Аташнисемшӗн чӗр маяк

Пулса вӑл ҫул кӑтартса пырӗ.

Вӑл ҫунӗ, ҫунӗ пӗрмаях,

Хӗрӳллӗ ҫунӗ, ҫутӑ, ырӑ.

 

Ӑна паллаҫҫӗ аякран,

Ӑна парне кӳрсе саваҫҫӗ.

Вӑл хӑй вилсен те – нихӑҫан

Сӳнмест ун ҫутӑ сӑн-сӑпачӗ.

 

Ӑна усраҫҫӗ этемсем,

Унпа хӑйсен чунне виҫеҫҫӗ...

Ӗнен хӑвна, ӗмӗтленсем:

Ҫапла пулмашкӑн тивӗҫ эсӗ.

 

1928 ҫул.

Ираида Петрова ҫамрӑкран юрӑҫӑ пулма ӗмӗтленнӗ. Шупашкарти музыка техникумӗнче вӗреннӗ. Унӑн пултарулӑхне хакласа Федор Павлов композитор хӑйӗн «Вечера и концерты музтехникума за 1929-1939 учебный год» статьяра ҫапла ҫырать: «Из отдельных исполнительских сил в нынешний концертный сезон следует отметить выступление молодых сил – студентов сольного класса музтехникума. В значительную исполнительскую силу выросла Анна Казакова, владеющая гибким, прекрасно филирующим сопрано. Хорошие обещания дает Ираида Петрова-Агакова с глубоко резонирующим контральто и со смелыми приемами эстрадного выступления».

Ман архивра Ираида Алексеевна хӑй аллипе 1942-мӗш ҫулхи август уйӑхӗн 21-мӗшӗнче вырӑсла ҫырнӑ автобиографийӗ упранать.

Родилась в Башкирской АССР, деревня Елбулак Бижбулякского района в 1913 году в семье сельского учителя Петрова Алексея Петровича. Мать – Петрова Елизавета Васильевна – учительница. В 1914 году умер отец. Мать учительница до сего времени в селе Бижбуляк БАССР. Есть отчим, который сейчас на фронте, Рябухин Алексей Иванович – член ВКП (б). Семилетку окончила в селе Шаралы БАССР. В 1926 году поступила в педагогический техникум в городе Казани. В 1929 году поступила в театральную студию в городе Чебоксарах при Чувашском академическом театре. С 1930 по сентябрь 1931 год работала в Чувашском театре. Театр меня командировал в Москву учиться в Центральный техникум театральных искусств на национальное актерско-режиссерское отделение, которое я окончила в 1934 году, а с осени 1933 до весны 1934 года я училась в Татарской оперной студии при Московской консерватории по классу пения у профессора Райского. С сентября 1934 по сентябрь 1936 года в учебе был перерыв. Осенью 1934 года я вышла замуж и осталась в Казани работать в радио комитете певицей. С 1936 года по 1941 год училась в музыкальном училище ордена Ленина Ленинградской консерватории. С августа 1941 года по 1946 год в Чкалове. И. Петрова 21 августа 1942 года

Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнчи биографийӗ унӑн хӑйӗн асаилӗвӗпе ҫапларах:

«Ун чухне эпӗ ҫамрӑкчӗ. Ленинградри консерватори ҫумӗнчи музыка училищинче юрлама вӗренеттӗм. Вӗренсе тухсан, Чӑваш ҫӗршывне таврӑнӑп тесе шутласа пурӑнаттӑм. Юрӑ-кӗвӗ тӗнчи питӗ илӗртетчӗ мана. Анчах ҫак илӗртӳллӗ тӗнчерен сасартӑк уйрӑлма тӳр килсе тухрӗ. 1941-мӗш ҫулхи июнӗн 22-мӗшӗнче ҫӗршывӑмӑра Гитлер вӑрӑ-хурахӗсем тапӑнса кӗчӗҫ. Пӗтӗм халӑх хаяр кӗрешӗве ҫӗкленчӗ. Эпӗ ӗҫе кӗтӗм. Авиазаводри диспетчерсен уйрӑмӗнче ӗҫлетӗп. Ак ӗнтӗ заводӑмӑр эвакуацие хатӗрленет. Рабочисем, служащисем, инженерсем станоксене вырӑнтан хускатса вагонсем ҫине тиеҫҫӗ. Ӗҫе вӗсем чемодансемпе, рюкзаксемпе килнӗ. Заводӑн кӑткӑс хуҫалӑхне тирпейлӗн тиесе пӗтернӗ хыҫҫӑн вӗсен те инҫе ҫула тухса каймалла-ҫке. Ҫапла вара тавар вакунӗсене тиенӗ пирӗн завод август уйӑхӗнче темиҫе эшелонпа Ҫӗпӗрти пӗр хулана пырса ҫитрӗ. Акӑ ӗнтӗ темиҫе кун хушши, ҫӗрне-кунне пӗлмесӗр тенӗ пек, оборудование вакунсенчен пушататпӑр. Авиаремонтнӑй мастерскойӗнче аран-аран вырнаҫтартӑмӑр вӗсене. Авиаци шкулӗн мастерскойӗ пулчӗ ку. Ҫак шкулӑн аэродром та пур. Йывӑр станоксемпе пресс тумалли хатӗрсене вара пулас цехсене вырнаҫтарса тухрӑмӑр. Тӗлӗнсе кайӑн! Тепӗр икӗ уйӑхран пирӗн завод сериллӗ майпа самолетсем кӑларма пуҫларӗ. Авиаци шкулӗн аэродромӗнче самолетсене тӗрӗслемелле вӗҫтерсе пӑхнӑ хыҫҫӑн, ҫуначӗсене хывса поезд платформи ҫине тиеҫҫӗ. Фюзеляжӗпе моторне те ҫуначӗсемпе пӗрлех хурса пин-пин ҫухрӑмри фронтсене ӑсатаҫҫӗ. Хушӑран вӗҫсе те каятчӗҫ. Ман ӗҫӗ ҫапларахчӗ: эпӗ самолета кирлӗ детальсене тӗрлӗ цехсенчен пухса сборка тунӑ ҫӗре ҫитереттӗм. 1943-мӗш ҫул. Март пуҫламӑшӗ. Эпӗ цехра ӗҫлетӗп. Мана завод директорӗн секретарӗ телефонпа: «Сире директор чӗнет», - терӗ. Директор кабинетӗнче майор тата летчик тумне тӑхӑннӑ капитан лараҫҫӗ. Кӗҫех кабинета Григорьев инженер пырса кӗчӗ, унпа пӗрлех чи аслӑ класлӑ рабочи-столярсем.

- Ну юрать, пурте пухӑнчӗҫ тесе шутлӑпӑр, - терӗ директор. – Пирӗн пата 2-мӗш истребительнӑй авиадивизирен, Сталинградран, Павловский инженер-майорпа Волков летчик-капитан килсе ҫитрӗҫ. Ыран ирхине сирӗн вӗсемпе пӗрле «ЛИ-2» самолетпа хамӑр аэродромран Сталинграда вӗҫмелле пулать. Халь акӑ Павловский инженер-майор сире ман ӗҫ пӳлӗмӗнче «ЯК-6» самолетра мӗн ҫӗмӗрӗлнине, мӗн-мӗн юсамаллине каласа парӗ. Питех те ответлӑ задани ку. Григорьев инженерӑн самолета юсама кирлӗ детальсемпе узелсен списокне тумалла, ҫав списокпа диспетчер, - директор ман хушаматӑма каларӗ, - кирлӗ пек узелсемпе детальсене пухса Сталинграда каяс самолета вырнаҫтармалла. Казаковпа Сидоров юлташсем ремонт тума кирлӗ материалпа инструментсене хатӗрлекеннисем пулӗҫ. Директор кабинетӗнчен эпир юнашар пӳлӗме тухрӑмӑр та ӗҫе тытӑнтӑмӑр».

Иккӗмӗш упӑшкипе Диодор Иванович Григоровпа Ираида Петрова шӑпах вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче паллашнӑ. Ҫак асаилӳри Григорьев вӑл, ахӑртнех, шӑпах Григоров пулма кирлӗ те. Григоров Д.И. каярахпа вӑрҫӑ хыҫҫӑн самолетсем тӑвас енӗпе Сергей Королев конструктор патӗнче ӗҫленӗ. Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче Ираида Петрова Ленинградран ларса тухнӑ поезд ҫине фашистсем бомбӑсем пӑрахма тытӑнсан хытӑ хӑранӑ Ираида Алексеевнӑн вӑйлӑ стресс пулнипе сасси ҫӗтет. Вара вӑл хӑй пултарулӑхне литературӑпа ҫыхӑнтарма тӑрӑшать. Мӑшӑрӗ ӑна ку енӗпе пулӑшма тӑрӑшнӑ. 1974-мӗш ҫул пуҫламӑшӗнче Ираида Алексеевна йывӑр чирлесе кайсан, вӑл ӑна 10 ҫул пӑхнӑ. 1983-мӗш ҫулта Ираида Петрова пурнӑҫран уйрӑлсан, ун кӑмӑлне тивӗҫтерсе ӑна Шупашкар масарӗнче пытарнӑ.

Ираида Петрова пурнӑҫран уйрӑлса кайиччен, 1983-мӗш ҫулхи мартӑн 16-мӗшӗнче, манӑн, Мускаври театр институтӗнче юлашки курсра вӗренекенскерӗн, унӑн 70 ҫулхи уявӗнче пулма тӳр килнӗччӗ. Вӑл мана «Телейпе Илем» кӗнекен вырӑсла куҫарӑвне парнелесе вырӑсла ҫапла ҫырса панӑччӗ: «Моей любимой, дорогой сестре Надежде, хорошей актрисе. Сегодня она порадовала моим первым ей письмом, когда ей было 12 лет, то есть ровно 10 лет назад – в 1973 году. Желаю здоровья и успехов в театре, чтобы она сыграла в театре Илем. Крепко тебя целую. Автор – Ираида Петрова. 16 марта 1983 г. Твое дарование актрисы признается всеми, кто видел тебя на сцене и слышал!!!

«Телейпе Илем» пьесӑна Ираида Петрова Харьков университечӗн профессорне Андрей Петрович Ковалевскине халалланӑ. Андрей Ковалевский Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхне тӗпчесе чылай кӗнеке кӑларнӑ, ҫав кӗнекесем Ираида Алексеевнӑна пьеса ҫырма, паллах, пысӑк усӑ кӳнӗ. А.П. Ковалевскин ҫырӑвӗсенчи сыпӑксене илсе кӑтартар:

«Я получил Ваше писььмо и историческую драму «Илем», которые привели меня в восхищение. А вы совершенно правы, что «кто любит свой народ, тот не может не любить его историю». И наоборот, знание своей истории является неисчерпаемым источником патриотизма. Это же касается и языка, который является основным сокровищем каждого народа, - «родной язык нужно изучать вместе с историей народа». Я бы сказал еще, что интерес к своему языку тесно связан с тем, какова художественная литература народа, что можно прочитать, пользуясь знанием данного языка. Именно поэтому я особенно приветствую Вашу драму, которая в то же время и обогащает родную чувашскую художественную литературу и возбуждает у читателя, или зрителя, любовь к прошлому своего народа».

«Я со своей стороны сделаю все, что есть в моих силах, чтобы помочь Вам напечатать эту Вашу драму. Благодаря длительной болезни я потерял в последнее время связь с Научно-исследовательским институтом языка, литературы и истории, но в ближайшее собираюсь писать им, и специально напишу В.Д. Дмитриеву о Вашей пьесе. Вместе с тем, конечно, я постараюсь рассмотреть Ваше произведение с точки зрения исторической. Из списка Ваших источников я увидел, что Вы не имели в руках самого главного источника для Вашей работы «Книги Ахмеда Ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу», которая была издана в Харькове в 1956 году. Странно, что Ваши чебоксарские товарищи из Института Вам не дали ее! Ведь, издание «Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу», М.-Л., 1939 года только предварительная обработка материала». 21.03. 1965.

«Я уже послал соответственное письмо в Научно-исследовательский институт при Совета Министров Чувашской АССР, именно В.Д. Дмитриеву. Копию этого письма я посылаю Вам. С этим институтом у меня старые связи, и даже являюсь членом их ученого совета, хотя в Шупашкар так за много лет поехать и не собрался. Но это не беда. Отношения у нас все же очень хорошие. Я надеюсь, что через них можно будет добиться напечатания Вашей драмы. Ведь в Чувашии этот институт своего рода национальная Академия Наук. Жаль, что из Чувашии уехал мой лучший друг, историк И.Г. Григорьев. Он сейчас живет на пенсии где-то под Москвой. Если он еще жив, то было бы Вам интересно у него побывать. Он увлекается розысками «древних» языческих чуваш, с которыми и Вас бы не мешало познакомиться. Ведь древняя (и такая еще недавняя!) языческая религия своего рода гордость чуваш. Ведь вот славяне о своей религии почти ничего не знают, другие народы тоже позабыли, и только греки славятся тем, что их мифология является достоянием всего европейского человечества. То же положение и с чувашами». 14.04.1965.

«Большое Вам спасибо за весточку о себе и за интересные обстоятельные сообщения о Ваших работах. Особенно я, конечно, рад тому, что Вы чувствуете себя лучше, бодрее. То, что «Илем» еще не поставлена на сцене, меня удивляет. Уж, кажется, все мытарства были пройдены и все улажено, драму причесали и подрезали так, как это хотелось рецензентам и режиссерам. Доколе же! Пока режиссер не кончит свою учебу в Москве?» 26.1.1968.

«Телейпе Илем» пьеса Чӑваш кӗнеке издательствинче 1973 ҫулта (шӑп 50 ҫул каялла!) пичетленсе тухнӑ. Чӑваш театрӗнче ӑна 1977-мӗш ҫулта сцена ҫинче кун ҫути кӑтартнӑ. Режиссерӗ – Валерий Яковлев, художникӗ – Ленинградра ӗҫлесе пурӑнакан чӑваш художникӗ Станислав Кошкин, композиторӗ – Федор Васильев. Пичетлесе кӑларма та йывӑр пулнӑ пулсан, сцена ҫине кӑларма та ҫӑмӑл пулман ку произведенине. «Ҫырасси пирки ан та шутла, сана артистка пулни те ҫитет. Мӗншӗн тесен ҫыратӑн, ҫыратӑн, анчах пичетлесе кӑларма ҫав тери йывӑр. Ак эп ҫав «Телейпе Илеме» пичетлесе тата сцена ҫине кӑларассишӗн тапаланнипех ҫакӑн пек чирлесе ӳкрӗм», - тенӗччӗ вӑл мана 1979 ҫулта эп ун патне Мускав облаҫне пырсассӑн. Ираида Алексеевна хӑй йывӑр чирпе чирленӗ пулсан та, спектакль режиссерне те «Телейпе Илем» пьесӑна сцена ҫине кӑларма пулӑшма тӑрӑшнӑ. Архивра В.Н. Яковлев режиссер патне янӑ ҫырусем упранаҫҫӗ. Вӗсенчен пӗрне илсе кӑтартар.

Хаклӑ Валерий Николаевич! Акӑ А.П. Смирнов профессор «Волжские булгары» кӗнекинчен ҫырса илни: «Волжские булгары ездят верхом, носят кольчуги и имеют полное вооружение». Ку тепӗр источникрен: «Славяне мужчины носили по пояс шкуры, таким образом, чтобы было удобно носить копья. Правая рука, плечо открыто, то есть обнажена. В Булгарии было много представителей Средней Азии. Значит, одежда была на многих среднеазиатская. И даже, как пишет Ибн-Фадлан, были арабские портные, которые шили на аристократию одежду арабского типа. Лаптей в Булгарии не носили, носили сапоги с загнутыми верх носками. Бедные люди носили туфли из сыромятной кожи типа лаптей, какие носят теперь на Кавказе и на Балканах. Женщины носили много украшений на руках и на шее, и в косах: серебряные монеты, как носили по последнего времени.

Салампа Ираида Петрова

В прологе на ногах Илем браслеты, как в Индии и арабских странах, ведь эти люди индусы, и арабы, и хурды бывали в Волжской Булгарии и сами булгары (купцы) бывали в тех странах. На голове Илем шапочка в виде тухьи, но из острия тонкое белое покрывало спускается на ее плечи (пӗркенчӗк пек). 1.02. 1976.

«Эп хам халӑха каҫса кайса юрататӑп, унӑн историйӗ маншӑн питӗ пӗлтерӗшлӗ» - тенӗччӗ вӑл мана пӗррехинче. Ҫав пысӑк юратупах ҫуралнӑ вӑл малтан чӑваш юрӑҫи пулма ӗмӗтленни, каярах - чӑваш историне тӗпчесе паллӑ чӑваш драматургӗ, ҫыравҫи пулса тӑни. Вӑл ҫырнӑ «Кунҫул юппинче» (Телейпе Илем) историлле драма тӗрлӗ премисем илеймен пулсан та чӑваш драматургинче паллӑ вырӑн йышӑнать, Чӑваш патшалӑх академи драма театрӗн сцени ҫинче кун ҫути курнӑ «Телейпе Илем» спектакль те, каллех, нимӗнле премисем илеймен пулсан та, Чӑваш театрӗн историнче паллӑ йӗр хӑварнӑ спектакльсен шутне кӗрет. Ираида Петрова ман пурнӑҫра та паллӑ йӗр хӑварнӑ. Паянхи кунпа пӑхсан, пурнӑҫ унпа паллашнӑ хыҫҫӑн, маншӑн анлӑланса кайнӑн туйӑнать. Хӑй манран 47 ҫул аслӑрах пулсан та, вӑл мана «йӑмӑк» тетчӗ, эп сана хам йӑмӑк пек куратӑп тетчӗ, хӑйӗн чирне пӑхмасӑр пулӑшма тӑрӑшатчӗ, ман пӗчӗк ӑнӑҫусемшӗн савӑнатчӗ…

Надежда Кириллова