Электронлă вулавăш

— Илюш, эп санпа паян кĕтӳ пăхап, юрать-и? Сан валли кĕнеке илсе килтĕм. «Робинзон Крузо» ятлă, питĕ интереслĕ. Тапăра ансан вула. Кăнтăрлахи апат кукамай илсе килет. Пирог тăвап терĕ, — хаваслăн калаçать Саша.

— Питĕ пĕçерет паян, чăтса тухайратна? Эс нумай ан çӳре, питĕ ывăниччен кай, Саша, — сĕнет тусĕ.

— Тапăрта шыва кĕрсе уçăлатпăр, кӳлĕ аякра мар вĕт, — тет Саши.

— Хăвăнне ху пĕл, асту.

— Çӳресе пăхам-ха, санпа скучно мар. Эс вула, эп пăрусене хăвалап, юрать-и?

— Пăру лаша мар, вĕсемпе кĕнеке вуласа лараймастăн. Чĕлхене кăларса чуптараççĕ вĕсем.

Чылай ывăнчĕ Саша, кĕтĕвĕ кĕртиччен маларах кайрĕ, ывăннипе сурăх çитерме те анаймарĕ улăха.

— Кукамай, ачасем улăхра питĕ интереслĕ вăйă выляççĕ. Ман та кайса курас килет-ха, каям-и, кукамай? — йăлăнчĕ Саша тепĕр кунхине.

— Кай ĕнтĕ. Илтнĕччĕ-ха эп те вăл вăйă çинчен. Чее те ăслă Илюш, ачасене шухăшлама вĕрентет.

Вăт çитрĕ Саша. Ачасем нумай тухнă улăха.

— Ваççа, Петюк, Палюк, Ванюк кам ачисем? — куçран тĕллесе пăхрĕ Илюк Ваççана. Кусем виççĕшĕ те Илюк пиччĕшĕсем. Ăна ялта пĕлмен йытă та çук, анчах Ваççа ниепле те тавçăрса илеймест тăруках.

— Пĕрре, иккĕ, виççĕ! — çухăрса яраççĕ ачасем. Хурав çук. Ваççан штраф тӳлемелле: кĕсйинчен хăй çиес пан улмине Илюка кăларса тыттарать. Вăйă йĕрки çапла: вăхăтра хурав параймарăн — штраф тӳле. Илсе чикрĕ Илюк пан улмине.

Микулай, çулла та шуранка сăн-питлĕ ача, канфет çиет.

— Аха! Микулай, Васса Вити кам ывăлĕ? Васса ывăлĕ темедле ĕнтĕ, анчах Микулай тавçăрса илеймест-ха.

— Виççĕ, — янраса каять улăх тăрăх. Васса ывăлĕ ĕнтĕ; мĕн пуçа ватмалли пур унта. Витьăн ашшĕ кам пулнине никам та пĕлекен çук, Васса Витти теççĕ ăна. Амăшĕ торф кăларма вербовкăна кайсан шурлăхра тупнă тет те ăна. Тем шырать Микулай, хуравне тупаймасть.

— Виççĕ! — теççĕ каллех ачасем. Микулай парăннине пĕлтерсе Илюка икĕ канфет тыттарать. Ак Петюк вĕтĕ сушка çиет.

— Петюк, Енькка, Елькка, Тунькка — кам аппăшĕсем? Ку Петюк аппăшĕсем. Петюк тӳрех тупсăмне тупать.

— Мĕн парас, Петюк? Ман кĕсьере пан улми, канфет, хĕвел çаврăнăш пур. Хăшне илен?

— Пĕррелĕхе илместĕп-ха, — тет Петюк. Сашăна питĕ килĕшсе каять ку вăйă. Куçĕсем вутпа çуннă пек ялкăшаççĕ, пичĕ — чăн-чăн тутăх тимĕр, хăмăрланса ларнă.

— Саша, лайăх итле те ăнланма тăрăш. Ачасем, Сашăран штраф илместпĕр вĕт?

— Илместпĕр, илместпĕр.

— Саша, Марье, Клавье, Тарье паян пасара кайнă. Марье кĕвенте (коромысло) туяннă, Клавье — карçинкка, тепри нимĕн те илмен. Кам нимсĕр киле таврăнать?

— Я понял. Так. Дарья нимсĕр килет.

— Тĕрĕс, Саша. Манран штраф. Мĕн парас сана уншăн?

— Эп хам канфет парап, санран пĕррелĕхе илмес, — тет те пĕр ывăç канфет тăсса парать Илюка.

— Эппин, пурте пĕрер канфет илетпĕр, Саша кучченеçĕ пултăр ку, — салатса парать Илюк пурне те.

Нумайччен савăнаççĕ ачасем шавлă вăйăра.

Ку мыскарасене ачасен ашшĕ-амăшĕсем пĕлнĕ. Пĕлмен мар, анчах Путише ятлакан пулман.

— Маттур вăл. Пирĕн лопухсене кăштах чутласа якатать-ха та, пуç тавра шухăшлама вĕрентет. Тепĕртак ӳссен кутĕнчи йĕмĕсене те хывса илет пуль, — текелетчĕç кула-кулах. Путиш вара нихăçан та алă тăсса кĕлмĕçленмен ачасенчен, çитерĕр-ха тесе хĕвел çаврăнăш те ыйтса курман. Çын япалине тытас йăла пулман ун. Çынăнне япала вăрланă тенине илтсен аллунти пӳрнӳсене хам пуртăпа касатăп тесе хăратнă ăна амăшĕ. Чĕринех кĕрсе ларнă çав сăмахсем. Хăранă пӳрнесĕр юласран.

Çапла вăйă-кулăра, ĕçре, вăрманта та пулăра шăхăрса иртсе кайрĕç çу кунĕсем. Мускава кайиччен Саша Илюка кукамăшĕ патне хăнана пыма чĕнчĕ. Кукамай пирог тăвать терĕ. Халиччен хăюлăх çитерсе кĕрсе курман Илюк хăйсен учительници патне, паян пĕрремĕш хут кĕрет вĕсем патне. Кивĕ шкул хваттерĕнче пурăнать Мария Архиповна. Хваттерĕ икĕ пӳлĕмлĕ, анчах пысăк мар. Çывăрмалли пӳлĕмĕ вара пĕчĕккĕ кăна. Зал пеккинче диван, икĕ кресло, сĕтел, пукансем, кĕнеке шкапĕ. Урăх нимех те çук. Кукăльпе сăйлать ватă хĕрарăм ачасене, пан улмипе компот пĕçернĕ. Çирĕç, ĕçрĕç, диван çине вырнаçса ларчĕç те кивĕ альбомри сăн ӳкерчĕксене кураççĕ.

— Кукамай, ман кукаçи летчик пулнă теттĕн. Акă унăн сăн ӳкерчĕкĕ: летчик тумĕпе вăл кунта. Эс мана ун çинчен каласа парап тенĕччĕ-ха. Халь калатна?

Ачасемпе юнашар пырса ларчĕ хĕрарăм.

— Питĕ лайăх çын пулнă сак кукаçу, Саша. Летчик пулнă. Эпир унпа хĕрĕхмĕш çулта паллашнăччĕ. Вăл çав çул летчиксен шкулне вĕренсе пĕтернĕ, тин вĕçме пуçланă çирĕм пĕррери çамрăк. Эпир унпа пĕрлешсен Брест хулине (ăна çавăнта янăччĕ) тухса кайрăмăр. Вăл Гомеле вĕçетчĕ, эп Брестра ачасене 4-мĕш класс таран вĕрентеттĕм. Хĕрĕх пĕрремĕш çулхи июнĕн 21-мĕшĕнче ирхине кукаçу мана ача çуратмалли больницăна леçсе хăварчĕ. Çирĕм иккĕмĕшĕнче тул çутăлса килнĕ вăхăтра санăн мама çуралчĕ. Ача сассипе пĕрле ман хăлхана питĕ хăрушă сасăсем пырса кĕчĕç: бомбăсем, снарядсем ӳксе çурăлнипе пирĕн больница кисренсе тăчĕ, чӳрече кантăкĕсем чăл-пар саланчĕç, пĕр тĕлте больница маччи ишĕлнĕ терĕç. Çав ир вăрçă пуçланнă, нимĕç самолечĕсем, танкĕсем Брест хули çине вут-хĕм сапма тытăннă. Сан мама çут тĕнчене килсен пĕрремĕш илтнĕ сасă — снарядсем çурăлнă сасăсем пулчĕç. Усал та хаяр, хăрушă самантра çуралчĕ Галя. Тĕнче ишĕлсе анчĕ пирĕншĕн. Тăваттăмĕш кунне больницăран тухса хваттере таврăнтăмăр. Брест урамĕсенче нимĕç салтакĕсемпе офицерĕсем, танксемпе мотоциклсем кĕрлесе çӳретчĕç. Кукаçуна эпир урăх курман. Вăрçă пуçланнă кун вĕсем Гомеле вĕçсе кайнине пĕлетĕп. Галя ашшĕне вуçех курман, ашшĕ те унăн хĕр ача çуралнине пĕлмесĕрех çухалчĕ. Чăваша эпир хĕрĕх тăваттăмĕш çулта килтĕмĕр. Эп унтанпа хамăр шкулта ĕçлерĕм. Хĕрĕх саккăрмĕш çулта кукаçу мĕнле вилнине курнă Украина çынни çырса пĕлтерчĕ. Çырăвне халĕ те усратăп. Кукаçусен самолетне нимĕçсем персе антарнине хăй куçĕпе курнă тет çав Украина çынни. Çунакан самолет çинчен виççĕн васкаса тухрĕç тет. Виççĕшне те çулăм хыпса илнĕ, виççĕшĕ те çунаççĕ. Çулăма сӳнтерес тесе çĕр çине выртса йăваланаççĕ, пĕтĕрĕнеççĕ тет. Çунаканскерсене нимĕçсем автоматсенчен пеме тытăнчĕç те тем таран печĕç тет. Кукаçу ӳкнĕ чух сылтăм аллипе кăкăр кĕсйине хупласа ĕлкĕрнĕ тет те докуменчĕсем çунман. Çĕрле ял çыннисем нимĕçсенчен вăрттăн çĕр чавса пытарнă вĕсене, питĕ аманса пĕтнĕскерсене. Вуншар пуля шăтарса пĕтернĕ тет вĕсене. Докуменчĕсене пире ярса пачĕç. Вĕсен хушшинче ман сăн ӳкерчĕк пулнă, çавăнпа пĕр иккĕленмесĕр ĕнентĕмĕр. Сан кукаçăвах вăл. Çапăçайман вĕсем тăшманпа, вăрçăн пĕрремĕш кунĕнчех пурнăçпа сыв пуллашнă. Паян кунччен те кайса килеймерĕмĕр, унăн вил тăприйĕ çине чечек те хураймарăмăр. Малтан ача пĕчĕккĕ тесе, кайранрах чĕре аптратма тытăнчĕ, инçе çула тухма шиклентеретчĕ.

— Кукамай, ман мама ялта ӳссе Мускава мĕнле çитнĕ тата? Мана нихăçан та каласа кăтартмаççĕ вĕсем.

— Çамрăксемшĕн çул уçă, кирек ăçта кай. Сан мама Шупашкарта пединститутра вĕреннĕ чух пĕрремĕш курс пĕтерсен «Детский мир» магазинта ĕçлеме юлнă çуллахи каникула. Вăл магазин директорĕ сан папăн аппăшĕ, Нина Васильевна пулнă. Вăт килĕштерсе пăрахнă вăл Гальăна, хăйĕн шăллĕпе паллаштарнă. Вăл та юратса пăрахнă Гальăна. Вăт, вĕçтерсе çитрĕç пĕррехинче виççĕшĕ, апла та капла, питĕ юратрăмăр сирĕн хĕре, качча илес тетпĕр, вĕренме Мускава вырнаçтарас тетпĕр теççĕ. Турткалантăм-турткалантăм, хирĕçсе те пăхрăм, хам сывлăх начарри çине персе. Галя ытла хирĕç маррине туйрăм та килĕшрĕм. Хĕре качча кайнă чух качака ăсĕ кĕрет теççĕ. Те качака ăсĕ кĕчĕ, килĕшрĕмĕр. Çĕнĕ вĕренӳ çулне сан мама Мускавра пуçларĕ.

— Кукамай, мĕншĕн качака ăсĕ? Ман папа та, асанне те питĕ лайăх çынсем, мамăна пит юратаççĕ. Туслă пурăнатпăр эпир.

— Эсир лайăх пурăннине курса лăплантăм çав ĕнтĕ, шеллеместĕп. Эсĕ те ăслă пул, лайăх вĕрен, асаннӳне нихăçан та ан кӳрентер.

Тем тарана пычĕ калаçу. Мускав, Кремль, Ленин мавзолейне кайса курни çинчен хăй пĕлнĕ пек каласа кăтартрĕ Саша. «Пĕрре çитейсе курасчĕ ман Мускава. Тĕлĕкре те пулин курасчĕ», — ĕмĕтленсе ларать Илюк. Çук, курăнмасть Илюка тĕлĕк. Хытă ывăнса çитет те вилнĕ пек çывăрать.

Çитсе килчĕ çĕнĕ вĕренӳ çулĕ. Илсе кайрĕç Сашăна Мускава. Уйрăлчĕç туссем.

— Чĕкеçпе пĕрле эп те çитеп, кĕт. Тен, хĕллехи каникула сана Мускава илсе кайăпăр-ха, папа хирĕç мар, — çунатлантарса хăварчĕ Саша Илюшне.

Çав çул историпе çĕнĕ учитель вĕрентме тытăнчĕ Илюксене. Аллăсене çывхаракан хăйпашка арçын хĕлле йĕлтĕрпе, çĕр типсен велосипедпа, лапра-çĕпрере çуран çӳретчĕ ултă çухрăмри ялтан.

Сентябрь уйăхĕнче шкул ачисем уйра кăшман, çĕр улми кăлараççĕ, хăмла татаççĕ, купăста касаççĕ. Сисрĕ çĕнĕ учитель ачасем Илюк тавра явăнса çӳреме юратнине, сисрĕ те сăнама тытăнчĕ: «Мĕнпе илĕртет вăл ачасене?» Çанталăк çумăра кĕрсе кайрĕ, ачасем вĕренме пуçларĕç. Шкулта та Илюк тавра кĕпĕрленсе çӳресси пĕтмерĕ.

— Илюш, паян урок хыççăн юл-ха, ман санпа калаçмалли пур, — терĕ вăл ачана. Юлчĕ Илюш. — Илюш, Кулине, Урине. Марине кам аппăшĕсем çаксем? — терĕ учитель кула-кула.

— Ман аппасем, — терĕ ку пĕр кулмасăр. Савăнăçлă ача: историне пиллĕк илнĕ-çке-ха вăл паян. Мĕн чухлĕ хăваларĕ ăна Петр Николаевич, пĕрре те такăнмарĕ Путиш.

— Пуçу пĕр ылтăн-çке сан, ачам. Вĕрентесчĕ-çке сана. Тавай-ха эп сана интереслĕ кĕнекесем парап, вулатни? Математикăна юрататăн-и эс? Математикăпа та пĕр-ик кĕнеке илсе парам, ытларах задачăсем шутла. Ачасем каласа пачĕç мана эсир вылякан вăйă çинчен. Ăçтан пырса кĕнĕ вара сан пуçа унашкал шухăш? Кам вĕрентнипе пуçланă эс ăна?

— Пăхăр-ха, мĕн чухлĕ вĕсем ман. Тем те пур унта, — хĕвĕнчен хулăн тетрадь туртса кăларчĕ Илюк, учителе тăсса пачĕ. Уçкаласа пăхрĕ Петр Николаевич тетраде, вулакаларĕ. — Хăçан çырма пуçланă вара эс кăна?

— Çулла, кĕтӳре çӳренĕ чух, темле шухăш та вĕçсе кĕрет те пуçа, çырса хурап, Малтан вылямалла пекле çеç хăтланаттăм, халь кĕнекесем çинчен те çырса илеп. Чăваш литературипе юмахсем вĕреннĕ чух ачасем вуламан юмах хăвармарĕç, журнал тулли пиллĕк паллăсем илсе тултарчĕç. Историпе те хатĕрлес тетĕп-ха унашкал ыйтусем.

— Эп сана пулăшас тетĕп-ха çав ыйтусене хатĕрлеме, кăштах пылак çимĕç те илсе паратăп. Мĕнле шутлатăн, ачасене интереслентерет-ши истори?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн