Электронлă вулавăш

— Мĕн тума каймалла пирĕн Сĕве патне! Сĕве патĕнче Сĕве патĕнчисем йĕрке туччăр, большевиксене те хăйсемех вĕлерсе пĕтерччĕр.

— Эпир хамăр патăмăрта йĕрке турăмăр, пире никам та айăплама е пайсăр тăратса хăварма пултараймасть! — çапла канаш турĕç, вара тăваттăшĕ те каялла, кантур патнелле чуптарчĕç. Сăрт çинчи уçланкăран пĕтĕмпех курăнса выртакан çĕре тухсан, Агельский Атăл хĕррипе юртса пыракан тимĕр кăвак лашаллă Улангина курчĕ. Улангин, паллах, Сĕве патне çул тытать...

Агельский савăннипе «юлташĕсем» хăй хыççăн пынине мансах кайрĕ, сирпĕнсе юлассинчен те хăрамасăр вăрманти ансăр сукмакпа Улангин хыççăн сиккипе чуптарчĕ. Вĕçнĕ пек чупать Агельский айĕнчи лаша, çĕр хирĕç çаврăнса кăна тăрать, юртса пыракан тимĕр кăвак лашана хуса çитетех...

Мирон Туров старшина Агельский умĕнче суеç пулас темерĕ, çĕр хуçисемпе канаш туса çĕр десятин çĕр уйăрса парасах терĕ, çавăнпа кантурта хăй вырăнне Димитрий Варламов тиеке хăварса пĕрер сехете Йĕлмекассине çĕр хуçи Варлам патне кайса канаш туса килесех терĕ.

Тиеке пĕр ĕç кăна хушса хăварчĕ: тĕрмаре юлнă вун сакăр большевика вăл Йĕлмекассинчен çаврăнса килнĕ çĕре пурне те пĕтермелле, вулăсра большевик шăрши те ан пултăр! Çапла приказ парса хăварсан, волисполком мăшăр лаша кӳлтерчĕ те Йĕлмекассине тухса кайрĕ.

Тиек хăй шăллĕне, Люшшана, чĕнтерчĕ, тĕрмерисене вĕлерме хатĕрленме хушрĕ.

— Э-э! Аллăмсем кĕçĕтеççĕ, часрах! — Кулаксем ушкăнпа савăнса кантуртан васкаса тухрĕç, крыльца пусми çинчен сике-сике чупса анчĕç, тĕрме патнелле васкарĕç.

— Уçăр тĕрме алăкне, виçшерĕн илсе тухăр! — терĕ тиек.

— Камсене малтан? — ыйтрĕ часовой.

— Алла лекнисене! Тиркештермесĕр!

Часовой уççине кĕсйинчен кăларма тăрайнăччĕ, хапхаран алчăранă куçлă Канцеляров чупса кĕчĕ. Унăн кăпăш уссийĕ саланса кайнă, чирлĕ сысна хӳри пек иккĕшĕ те усăннă, урисем кашни утăмрах чĕркуççире шăнăр хуçăлнă пек лăнк каяççĕ. Вăл аллине хут тытнă, çав хутпа текех суллать.

— Хăрушă хыпар, господасем, хăрушă хыпар! — тет вăл, аран-аран сывлăш илсе.

— Мĕскер? — ыйтрĕ тиек, ăна хирĕç утса.

— Телефонограмма! Хăрушă хыпар!..

— Хут, телефонограмма... Илтрĕмĕр, мĕскер пĕлтереççĕ? — çилленсех ыйтрĕ тиек.

— Хусана хĕрлисем илнĕ, пирĕн çар тарать, Сĕве патĕнчен пирĕн вулăса карательнăй отряд килет. Лав шучĕпе чугун çул çине ĕçлеме кайнă пирĕн мужиксем çав отрядпа пĕрле килеççĕ, вĕсене ертсе килекенĕ Йĕлмекассинчи Уçăп!..

— Хамăр влаçшăн çирĕп тăрар, господасем! Отряда хирĕç каяр! — хыттăн приказ пачĕ тиек, анчах хăй вите енне чеен пăхрĕ, хăйĕн лашине куçран çĕтерес темерĕ.

— Эх, ырă халăх, — йăпăлтатма пуçларĕ Канцеляров. — Эсир отряда хирĕç кайăр, анчах мана тĕрмĕне питĕрсе хăварăр! Тархасшăн ыйтатăп, питĕрсе хăварăр! — куççулĕ витĕр тилмĕрет почта начальникĕ. — Эпĕ ĕнер Улангин парса янă телефонограммăна уезда ямарăм, айăплĕç мана. Турă пулăр, питĕрсе хăварăр...

Канцеляров нăйкăшсах тĕрме алăкĕ патĕнче тăрса юлчĕ, хăйсен влаçĕшĕн çирĕп тăрас текен кулаксем кам епле тарма пултарнă, çавăн пек саланса пĕтрĕç, вĕсенчен маларах Варламов Димитрий, çĕнĕ тиек, вăрман патнелле пĕр-пĕччен лашине сиккипе чуптарчĕ.

— Ах, ах! — кулянса тăрать Канцеляров. Вăл та тарса кайĕччĕ, анчах унăн лаша çук, çуран инçех чупаймăн.

— Мĕн тăвас? — аптраса тăрать часовой. — Уçас та кăларса ярас пулĕ, тен, мана хĕрлисем тивмĕç вара?

Часовой çăрине уçрĕ, алăка тĕртрĕ:

— Эй, совет çыннисем, кам ăçта кайма пĕлет, çавăнталла кайăр, хам ирĕкпе кăларса яратăп сире! Тухăр!

Тĕрмерисем ним пĕлмесĕр ларнă, ĕнер вĕсене кашнине хытă хĕненĕ, анчах пĕрне те амантса хĕнемен, вĕсене паян асаплантарса вĕлермелле пулнă, ун çинчен вĕсем пĕлнĕ, çавăнпа тухма хăраса тăнă.

Канцеляров тĕрмене юс пек шуса кĕчĕ.

— Тухăр, тухăр эсир. Акă вулăр телефонограмма. Хĕрлисем Хусана илнĕ, — тĕрмери çынсем умĕнче чĕркуçленсе тăма хатĕр пулса йăпăлтатма пуçларĕ Канцеляров.

— Ур-ра! — çухăрса ячĕ Çăкалăхри ял Совет председателĕ. Вăл тĕрмерен чи малтан тухрĕ.

— Тухăр, юлташсем, кунта никам та çук! — çухăрчĕ вăл.

Тĕрмери çынсем васкаса алăкран хĕсĕне-хĕсĕне тухрĕç, ун-кун пăхкаларĕç, çав вăхăтра Канцеляров тĕрмере тĕттĕм кĕтесе шăршлă улăм çине хĕсĕнсе ларчĕ.

— Пурте тухрăр-и? — ыйтрĕ часовой.

Тĕрмере никам та сас памарĕ, часовой алăка хупса çăрапа питĕрсе илчĕ.

Кантурти çынсем пĕлнĕ хыпара Агельский те пĕлнĕ пулсан, вăл Улангина хуса çитме тăрăшас çукчĕ, лашине тепĕр çул çине çавăрса никам тупма пултарайман çĕре васкаса чуптарĕччĕ, анчах Агельский ку хыпара пĕлеймен-ха, мен-ха, хăйĕнчен çирĕм-çирĕм пилек пичатнăй умра пыракан Улангина хуса çитсе винтовкăсем ăçтине пĕлме, каламасан — ăна вĕлерме вĕресе тăнă шурă прапорщик чунĕ.

— Стой! Винтовкăсем ăçтине кала, каламасан, перетĕп! — çухăрчĕ вăл.

Тимĕр кăвак лаша Агельскин хура лашине хăйне хуса çитме памĕччĕ, анчах малти сулахай ури çинчи таканĕ тăватă пăтинчен вĕçерĕнсе пĕр пăти çинче сулланса пыни пĕтерчĕ. Лаша çак ура çине тикĕс пусса чупайми пулчĕ, таканĕ айккинчен ăйккине силленсе урана тӳр лартма памасть, лаша текех такăнать.

Улангин Агельский çумĕнче винтовка çуккине асăрхарĕ. Паллах, Агельскин револьвер пур, тата е тесак, е кинжал пулма пултарать. Револьвер Улангинăн та пур, револьвер ăшĕнче икĕ пуля... Хăйне хыçалтан пертерсе хирĕç ответ памасăрах Улангинăн вилесси килмерĕ. Вăл лашине чупнă çĕртен каялла, Агельские хирĕç çавăрчĕ. Агельский аллинче хăйне тĕлленĕ револьвера курсан, хăй те ревюльвер туртса кăларчĕ. Печĕç харăс. Çӳллĕ çыран, икĕ çынна йĕкĕлтенĕ пек, ахăру ярса вĕçрен иккĕ печĕ. Ахăру сасси Атăл хумĕсем çинчен ярăнса инçене чупрĕ. Улангин тепĕр пульлине те печĕ — каллех лектереймерĕ, ахăру каллех ăна витлерĕ. Агельский те печĕ, анчах ун револьверĕ осечка пачĕ, ăна витлесе çӳллĕ çыран ахăру та яраймарĕ, вăл пенине Атăл хумĕсем те илтеймерĕç, усăсăр пулчĕ. Агельский кантур килкартинче вилеймен çынна персе пĕр пульлине сая янишĕн хăйне тарăхрĕ, Улангина кинжалпа чиксе вĕлерме ун çинелле лашине сиктерсе пычĕ. Тимĕр кăвак лаша кун пеккине нумай куркаланă, сăмса шăтăкĕсене чарса пăрахса чĕвен тăчĕ, хăй çинче ларакан çынна çӳле çĕклерĕ, Улангин чĕрине тĕлленĕ кинжал йĕнер унки çине лексе чанклатрĕ. Улангин чĕлпĕре туртрĕ — лаша Атăла сикрĕ, тӳрех мăй таран анса кайрĕ. Агельский — хыçалтан. Хура лаша тимĕр кăваккинчен икĕ шит лутра, вăл куçĕ таранах шыва анса кайрĕ, чăмса тухнă чух Агельские кĕç ӳкеретчĕ, çавăнпа Агельский каллех Улангина кинжалĕпе амантаймарĕ, ăна хăйне Улангин револьвер аврипе аллинчен хытă çапрĕ. Агельский аллине аялалла антарчĕ, çӳлелле çĕклеймен пирки кинжалĕпе Улангин лашине ăмăрĕнчен чикрĕ. Кăрсака лаша чĕвен тăчĕ, кăкăрĕнчен тапса тухнă юнĕ пĕр самантрах шыва хĕретрĕ. Улангин йĕнер çине çĕкленсе тăчĕ те Агельский мăйĕ çине сиксе утланчĕ. Агельский тайăлнипе ун айĕнчи лаша шуса тухрĕ. Икĕ çын пĕр çăмха пулса икĕ лаша хушшинчи хĕрелнĕ шывра пĕр самантлăх курăнми пулчĕç. Хуçисемсĕр юлнă лашасем шыва чăмпăлтаттарса хăйăр çине тухса тăчĕç.

«Шыв айĕнчен хăш паттăрĕ çĕнтерсе тухĕ-ши?» — тесе шухăшланă пек тимĕр кăвак лаша каялла çаврăнса тăчĕ те Атăл çине пăхрĕ. Шывран Улангин çĕкленсе çыран хĕрринелле ишме пуçларĕ. Тимĕр кăвак лаша кĕскен кăна кĕçенчĕ.

 

32

Варлампа Туров Мирон çĕнĕ влаçпа каялла тавăрса панă пысăк пӳртĕнче тытман упин тирне сӳсе лараççĕ.

— Ку пысăк ĕçшĕн Агельские тав тумалла пулать пирĕн, — тет Туров, çĕр пуянĕ çине пăхса.

— Тав тумаллах... Эсĕ мĕнпе тав тума шутлатăн, Мирон? — ыйтать чее Варлам.

— Çĕр парас.

— Хăшне?

— Акă, калăпăр, сирĕн Юманлăх Курт айĕнче çирĕм десятин çĕр ахалех выртать, çавна парас...

Варламăн çăтă чунĕ картах сикрĕ. Ку çĕре Варлам хăйне валли тахçанах куç хывнă: Туров тӳрех ун ури çине таптани Варлама килĕшмерĕ:

— Агельский пирĕн ялшăн кăна тăрăшмасть, сирĕн ялшăн та тăрăшать, — терĕ вăл.

— Агельский вăл пĕтĕм патшалăхшăн тăрăшать, пĕтĕм тĕнчешĕн, темелле...

Икĕ пуян пысăк ĕç çинчен калаçаççĕ, кил хуçи хĕрĕ качака пек хăвăрт сиккелесе пӳртре тирпейлет. Шкул уçсан парттăсем кĕртсе тăратнăччĕ, вĕсене вăл пĕрре юлмиччен урама кăларса печĕ, пысăк пӳлĕм варне çаврака сĕтел çине ярапаллă шурă çивитти сарчĕ, стакан-черккесем лартрĕ, пукансем йĕри-тавра лартса хатĕрлерĕ — каçалапа савнă çын килессе кĕтет. Ашшĕпе хăни тĕнчипе чи çывăх, чи юратнă çын ятне асăнни Малляна калама çук хаваслантарать. Халĕ, кĕркунне пулсан та, Малляшăн пĕтĕм тĕнче юрлать те савăнать. Нимĕн çинчен те пĕлесшĕн мар вăл, хăйне Агельский юраттăр кăна. Малля пуян, нумай тупраллă хĕр; мул енчен таврари хĕрсенчен пĕри те Варлам хĕрĕпе танлашаяс çук, унăн хăйĕн чипер пуласчĕ... Пĕр шухăшласан, начар-им вăл? Малля пысăк тĕкĕр умне тăрать. Тĕкĕр витĕр ун çине сарлакарах та лутрарах, тăваткал пит-куçлă, хура çӳçлĕ, хĕп-хĕрлĕ питлĕ хĕр пăхрĕ. Кăвак кĕпи йăлтăртатса тăрать, симĕс саппунĕ те пурçăн, уринче тӳмеллĕ пушмак, пушмак çинче пĕтĕм урая сăн кĕртсе тăракан çап-çутă калуш.

«Чиперкке пуласса пулман та, çамрăк эпир те пулнă», — теççĕ вара сăпай ватă çынсем. Чăнах та çамрăклăх вăл хăй чипер. Хура пулать-и, сарă-и е хура тутлă — çамрăк чухне хĕрупраç кашни хăйне кура илемлĕ.

Хĕр тени вăл, чипер пулсан та, тата питĕ чипер пуласшăн. Ку тавралăхра чипер хĕрсем яланах Малля тантăшĕпе, Станук Макçи Лисуккипе, хăйсене танлаштарса пăхаççĕ. Вăрăм сарă çивĕтлĕ хĕре курсан — кун çӳçĕсем Лисук çӳçĕ пек, теççĕ; стайлă кĕлеткеллĕ хĕре курсан та, илемлĕ стайлă кĕлеткеллĕ Лисука аса илеççĕ: е çăмăл, васкарах утаканни пулсан та — Лисук пек утать, тенĕ. Лисукăн кулли те ылтăн шăрçа сапаланă пек пулнă, ун тантăшĕсем пурте çапла куласшăнччĕ, Малля та çаплах тăрăшнă, анчах ун хулăнтарах сассине ун пек кулă килĕшмен; куçĕсем те уйрăм: Лисукăн тăрăхларах кăмăллă хăмăр куçĕ кулас пулсан, тăп-тăп илемлĕ тутисемпе ăслă куçĕсем пĕрле кулаççĕ, çынсене илемлĕхĕпе хаваслантараççĕ; Маллян тачкарах тутисем кулса сарăлнă чухне хура çаврака куçĕсем кулмаççĕ, çурри таран сиввĕн кăна куç хупанки айне пытанаççĕ.

Малля тĕкĕр умĕнче хиркеленсе çаврăнкаларĕ, сарăн ылтăн укаллă икĕ ярапине икĕ еннелле кустарчĕ, мерчен шăрçисем вĕттĕн шăкăртатса илчĕç.

«Чипер эпĕ, çавăнпа мана чи илемлĕ каччă юратать... Тĕнчипе пĕртен-пĕр илемлĕ каччă Агельский. Офицер! Чипер эпĕ... Макçи Лисукки пекех мар та... ыттисенчен пуринчен те чипер!» — шухăшларĕ мăнкăмăллă Малля, хаваслансах кăнтăрлахи апат хатĕрлесе. Тен, вăл кăнтăрлахи апат вăхăтĕнчех çитĕ?.. Большевиксене вĕлерсе пĕтернĕ, терĕ старшина, урăх мĕн тумалла унта Агельскин?.. Хăйне хăй савăнса пăхса тăрансан, Малля апат хатĕрленĕ май каллех ашшĕпе хăни мĕн çинчен канаш тунине тимлĕн итлеме пуçларĕ.

— Çар çынни çар ĕçне тумаллах, ытла пуян çын ачиех мар, эпир тав туса аллине чăмăртанăшăн та тем пек савăнмалла, — терĕ ашшĕ, кантăкран сарă çулçă вĕçсе кĕнине пăхса.

— Эсĕ, Варлам Васильевич... — хиреç калама пуçларĕ Туров, анчах малалла нимĕн те калаймарĕ: пахча хыçĕпе хытă чупса килекен Люшшана курнипе сухалне малалла, таратсах Варлампа юнашар пырса тăрса кантăкран пăхрĕ.

Люшша чупса пынă çĕртенех пахча карти урлă кашкăрла сиксе каçрĕ, пĕр самантрах кантăк умне пырса çитрĕ. Унăн çири тум-тирне йытă туланă тейĕн: çĕтĕк-çурăк, татăкăн-татăкăн усăнса тăраççĕ. Варлам куçне чарса пăрахса пукан çине лат! ларчĕ, ывăлĕ мĕн каласса кĕтрĕ. Люшша кăкăрти сывлăша хашлаттарса аран-аран çавăрса ярсан, васкаса калама пуçларĕ:

— Карательнăй килет... Хĕрлĕ командир ертсе килет... Командирĕ Уçка шăллĕ, Иван... пулеметлă, пăшаллă... нумаййăн...

— Пĕтерчĕç апла сире? Çĕнеймерĕр?

— Çук, çĕнеймерĕмĕр...

— Агельский ăçта? — сăмаха хутшăнчĕ Туров.

— Тарнă...

— Эх, тăм пуçсем эсир!.. Эх, Мĕтри ăçта? Мĕтри пулсан...

— Атте, — каласа пĕтерме памарĕ Люшша, — пичче те нимех те тума пултараймарĕ... Хусана хĕрлисем илнĕ...

— Пĕтрĕмĕр... — терĕ Туров, Варлама хирĕç сак çине йывăррăн ларчĕ.

— Мĕн пулчĕ тетĕн? — илтнине ĕненмесĕр ывăлĕнчен тепĕр хут шăппăн ыйтрĕ Варлам.

— Хусана хĕрлисем илнĕ, пирĕн арми каялла тарать. Ман айри лашана хамăр çынсемех вăйпа туртса илчĕç...

— Турă çырлах! — Варлам васкаса сăхсăхрĕ, куçĕсем вут сиксе тухас пек чарăлса хĕрелсе кайрĕç.

— Карательнăй отряд кунталла çывхарса килет... Пирĕн куккана ним судсăр персе вĕлерчĕç... Ытти пуянсене те... ним хĕрхенмесĕр... Отряд питĕ пысăк...

— Мĕн тăвас? — Варлам Туров çине татса калассине шанса пăхрĕ.

— Пуçа упраса хăвармалла. Лаша кӳлсе тармалла... Сывă пул, киле васкам. — Туров алăк патнелле чупрĕ.

Варлам ура çине сиксе тăчĕ:

— Люшша!.. Лаша кӳл. Иккĕшне те... Пахарах япаласене урапасем çине...

— А... а!! — лапчăнса ларса хытă çухăрса ячĕ Малля.

— Ан кăшкăр, халĕ макăрма вăхăт çук. Анне ăçта?

— Анне! Анне! — куççулĕ витĕр кăшкăрчĕ Малля.

Маттĕрне хăвăрт пӳрте кĕчĕ.

— Анне, тармалла... час пул... пахарах тумсене илсе каяс, — хыпаланчĕ хĕрĕ.

Пуçланчĕ тĕркĕшӳ. Люшша хăвăрт шурă лашине кӳлсе тăратрĕ, витене кĕрсе хăла лашине йĕвен тăхăнтарса çавăтса тухрĕ. Маттĕрне япаласем çĕклем-çĕклемпе урапа çине тиет. Малля хăйне валли качча кайма хатĕрленĕ пурлăхне сĕтĕрет.

— Эсĕ, Маттĕрне, япаласене суйлама пĕл! — тет хуçи, алкумне ерипен тухса.

— Ху мĕншĕн пулăшмастан? — çилленчĕ арăмĕ.

— Манăн ĕç пур... Коляккана чĕнсе кала-ха, ман пата пӳрте кĕтĕр, — Варлам сасартăк ик аллипе те мăйне тытрĕ, мăйĕ чăтма çук хытă туртса ыратма пуçларĕ, сывлама чарчĕ, Варлам сывлăша хăй ăшне çăтрĕ те чĕри хытă тапма пуçличченех кăлармасăр тăчĕ, вара сасартăк ӳсĕрĕлсе кайнă çын пек тайкаланса пӳрте каялла кĕчĕ.

— Михаля амантни çĕнелет иккен, — шухăшларĕ вăл.

— Атте, эсĕ мана мĕншĕн чĕнтĕн? — ыйтрĕ Колякка, часрах каялла тухса тарас шутпа алăк пуканĕ çинчен анмасăр.

— Кил кунта! — хушрĕ Варлам.

Колякка сĕтел айккине пырса тăчĕ.

— Итле, ывăлăм... çемьере... — Варламăн пуçĕ хытă чĕтресе илчĕ, питĕ ыратнипе Варлам шăлне çыртрĕ, нумайччен çăварне уçаймасăр аптрарĕ... — çемьере эсĕ манăн чи юратнă ача... ме сана хут, удостоверени ку... Антун ял Совет пичетне пусса пачĕ... Эсĕ Николай Васильевич Пастухов ятлă вара... Çак ятпах ĕмĕр пурăн... Аçу ятне улăштарнăшăн турă умĕнче çылăхĕ мана пултăр...

— Мĕне кирлĕ мана ку хут? — ыйтрĕ ывăлĕ.

— Ку хут сана питĕ кирлĕ пулĕ. Эсĕ аннӳсемпе пĕрле Микиш хăта патне утара кай, Микиш хăта ăслă çын, сана ăçта та пулин вырнаçтарĕ... Совет влаçĕ çирĕпленсех ларсан, эсĕ хăвна чухăн çын ачи, тăлăха юлнă ача тесе пурăн, коммунис партине кĕр, хăвна чунтан юратнă аçуна ан ман... Ывăлăм... — Варлам куççульпе макăрса ячĕ, Коляккана ыталарĕ. Виç-тăватă хут ĕсĕклесе илсен макăрма чарăнчĕ, куçĕсем куççуль юхтарман пекех сасартăк типсе ларчĕç те усаллăн хĕрелчĕç.

— Колякка, — хăрушă сасăпа васкаса пăшăлтатма пуçларĕ пуян, — эсĕ пысăк çын пулма тăрăш, пуçлăх пул... Совет влаçне ăçтан май килет, çавăнтан сăтăр туса пыр, анчах ху ан тытăн... Çав ĕç вара мана ырăпа асăнни пулать. Атте сăмахне çĕре ӳкерместĕп тесе сăмах пар мана, ывăлăм.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн