Электронлă вулавăш

Çыру вуланă чухнех ашшĕ çине темиçе хутчен те çиллес пăхса ларнă Иркка, Чинук çумĕнчен уйрăлса, ашшĕ умне пырса тăчĕ.

— Атте! — терĕ вăл йăлăннă пек.

— Мĕн, хĕрĕм?

— Эсĕ лаша илетĕп, терĕн-çке, аппана сутса ятăн. Мĕншĕн кĕлете сутмарăн? — Иркка та макăрма тытăнчĕ.

Чинук питне тутăр арки вĕçĕпе хупларĕ. Петюк та ыттисем пекех макăрасшăн пулчĕ, куççуль кăларни катари аппăшне сума сунине пĕлтерет тесе шутларĕ, анчах унăн нимĕн те тухмарĕ, вăл, çĕнĕ хăйă тытса, хăйчикки умне пырса тăчĕ.

Такам пӳрт пĕренисене патакпа шаккаса хăварчĕ, халăх çине пыма пĕлтерчĕ.

— Çакна кĕтсех лараттăнччĕ пулĕ, икĕ ура старости! — арăмĕ халиччен иккĕш нихçан та икĕ сăмах пĕр тĕвве çыхман пек хаяр каларĕ.

— Кайтăр ĕнтĕ, инке, — терĕ Чинук, — эпир хамăр калаçса ларăпăр, килнĕ хуйха хăяхпа ăшалăпăр, савăнăçа супăньпе çуса ачашлăпăр. Лисук çырăвĕ савăнăçлă-çке, инке.

— Çапла та, Чинук хĕрсем. Иртнишĕн чун хурланать, — инкĕш каллех макăрма тытăнчĕ, унтан Иркка енне çаврăнчĕ те: — Аппу паттăр-и, ачам? — терĕ.

— Чинук аппа пек.

— Манран та паттăр, — терĕ Чинук, Ирккана йăтса илсе, хай арки çине лартрĕ.

— Мĕн пăхса тăратăн тата, кай! — терĕ арăмĕ кĕрĕк тăхăнма ĕлкĕрнĕ Макçие.

— Эсир Лисук патне çырнă чухне мана та кĕртсе хăварăр, аçун та иртнишĕн чунĕ хурланать тейĕр. — Макçи тата тем каласшăн пулчĕ, Чинук çине йăлăннă пек пăхрĕ те тухса кайрĕ.

Вăл хурал пӳрчĕ умне пырса çитес чухне тăп чарăнса тăчĕ: ниçта та шăв-шав илтĕнмерĕ, пĕр çын та курăнмарĕ.

— Эпĕ пуринчен малтан килтĕм-ши? — шухăшларĕ вăл, чӳречерен юр çине сарă çутă ӳкнине курчĕ те кĕрем эппин, терĕ.

Вăл лампа çутинче Изотовпа Хĕр-Ваçка сĕтел хушшинче ларнине курчĕ, вĕсен мĕлкисем ӳкнĕ кĕтесрен пин çын хушшинче палласа илмелле Шерхулла сасси илтĕнсе кайрĕ:

— Килях, Макçи абзи!

— Лар, Макçи пичче! Эсĕ те кунтарах кил, Шерхулла! — тесе Изотов чарăнса тăчĕ, Хĕр-Ваçка алăка çаклатса илессе кĕтрĕ. — Эпир вулăсра чылай тишкерсе, апла та, капла та виçсе пăхнă хыççăн, — терĕ, чăнах та йывăр япала пур пек, икĕ аллине те çĕклесе антарчĕ, — сире Йĕлмекассинче хамăр влаçа сыхласа тăма хушас терĕмĕр. Влаçа итлес пулать. Тăрăр!

Макçи сиксе тăчĕ, хăй хăраса ӳкнине епле пулин те пытарас тесе, яланах паттăр кăмăллă пулакан Шерхулла çине пăхса илчĕ, анчах унăн та çамки тирĕ пĕрре пĕрĕннине, пĕрре сарăлнине асăрхарĕ. Изотов кĕтесрен икĕ хĕç илсе килчĕ, малтан Макçин, кайран Шерхуллан хулпуççи: урлă çакрĕ, вара иккĕшне те карабин пăшал тыттарчĕ.

— Тусăмсем, — терĕ Изотов, вĕсен умне тухса тăрса. — Эсир мана пĕлетĕр, эпĕ те сире витĕр пĕлетĕп. Макçи пичче салтак ĕçне пĕлет. Шерхулла та салтакра пулнă. Тăшман урнăçем урать, пире мăйран ярса илесшĕн. Пирĕн тăшман çине тапăнмалла, ăçта кăна пуçне çĕклет, унта персе ӳкермелле. Сирĕн хамăр влаçа хисеплĕ кĕрешӳре пулăшса пымалла. Эсир халăх милиционерĕсем — сирĕн пăшал та пур, хĕç те.

— Пеме те маннă, — терĕ Шерхулла.

— Ыранах вулăса вĕренме пыратăр.

— Хĕç çакса çуран çӳреме намăс. Манăн качака утланас-и?

— Шерхулла тусăм, сана ташласа тăракан ут парăпăр, — Изотов хура кĕрĕк кĕсйинчен хĕрлĕ хăюсем кăларчĕ те сĕтел çине хучĕ. — Çаксене сулахай çанă çине çĕлесе лартатăр, — тесе икккĕшне те хăю тыттарчĕ. — Ăнлантăр-и?

— Ăнлантăм та-ха, — терĕ Макçи.

— Вара?

— Эпĕ питĕ йăваш-çке, Митри Изотович.

— Тăшман усал, эсĕ унтан та хаяр пул, Макçи пичче.

— Итле-ха, Макçи пичче, — унăн умне пырса тăчĕ Хĕр-Ваçка, — Варак шывĕ хĕрринчи çĕре хутор пуянĕсене парăн-и эсĕ?

— Мĕншĕн парам?

— Тытса илме тăрсан?..

— Вара, Ваçка шăллăм, çапăçас пулать.

— Мĕншĕн?

— Мĕншĕн тесен хамăн çĕр.

— Власть камăн? — тесе Хĕр-Ваçка Макçие куçĕнчен ăшчикне кĕрсе каяс пек пăхса илчĕ.

 

13

Иркка шкултан килсе урамра чупкаласа çӳрет те тĕттĕм пулнă-пулманах ашшĕ аçамĕпе пĕркенсе выртать, ирччен пĕрре те вăранмасть. Ашшĕпе Шерхулла çаннисем çине «Н. М.» тесе çырнă хĕрлĕ хăю çĕлеттернĕ, иккĕшĕн те пăшал та, хĕç те пур — вĕсем вулăс ялĕ хĕрринчи хăма виттернĕ çурта хваттере кĕчĕç, чылаях аслă шалти пӳлĕме вырнаçрĕç. Кил хуçи майра-инке, яланах ура кĕли таран вăрăм хура сарафанпа çӳрекен карчăк, пĕр-пĕччен пурăнать, ывăлĕ салтака кайнă, нумайранпа çыру яман, кинĕ хăйĕн ашшĕ-амăшĕ патне тухса кайнă. Калаçма вашават карчăк чăвашла пĕлкелет, анчах сăмахсене хăйне май пăсса калаçни Ирккана пăртакçă кӳрентерет.

— Çипаташкăпа çӳресе ури шăнмасть-и, Иркка? — тет майра-инке.

— Çăпата, те! — вĕрентет Иркка.

— Çипата...

Майра инке темиçе хутчен те калать, картне лартаймасть, аллипе сулать. Карчăк пурне те пĕлме тăрăшакан пĕчĕк хĕрачана вырăсла вĕрентме пуçлать, сăмавар патне пырать те пур пайне те вырăсла каласа тухать.

Макçи лашине кунта витере усрать, кантуртан панă сĕлĕ улăмĕпе утă çитерет. Хамит, хуралтă тăрринчен сӳсе антарнă улăма кавлесе, лаша сăнне те çухатнăччĕ, çатан пек курăнатчĕ, аяк пĕрчисем хушшине пӳрне хума пулатчĕ. Халĕ вăл шăварма кайнă чух сиккелесе илме те пăхать. Халиччен пĕччен тăма вĕреннĕскер, халĕ вăл хăйĕнчен чылаях çӳллĕ тимĕр кăвак утпа паллашрĕ — малтанах иккĕш пĕрне-пĕри тапкаларĕç, çырткаларĕç те темиçе хутчен шăршласа пăхнă хыççăн килĕшрĕç. Çак пуçне каçăртса тăракан лашана Шерхуллана Изотов панă. Унччен вăл Каюра Тимахвин пулнă, акатуйсенче чупса темиçе хут мала тухнă. Тимахви хăй, Хăвалăхра йытă мăшкăлĕ пулнă хыççăн, ирччен юр çинче выртнă, шăнса пăсăлнă, икĕ-виçĕ кун выртнă та вилнĕ.

Тимахвипе Лявук пирки ялсенче сăмах çӳрерĕ-çӳрерĕ те лăпланчĕ. Ăна тепĕр хыпар, юрлă çил хирти хытхурана шăлса хăварнă пек, хăй айне турĕ, халăх сехрине хăпартса тăракан хыпарсене сирсе ячĕ — çынсем çĕрле ялтан яла çӳреме тытăнчĕç. Кашни ялтах халăх милици дружининче ĕçлеме çынсем уйăрса хуни, вĕсене хĕç те, пăшал та пани, вулăсра хĕçпе касма та, пăшалпа пеме те вĕрентни — çак вара мăн хыпар пулса тăчĕ: «Пуянсен хӳри вĕçне туй килнĕ... Пăчăнтăрр!» — терĕç халăхра. Йĕлмекассинче «Пăчăнтăрр!» вырăнне «Вăркăнтăр!» терĕç те Варлам ятне кĕртсе лартрĕç. Çапла вара, халăх калашле, йытă вĕрсен те чĕри вăркакан йăваш чунлă Станук Макçи хĕç-пăшаллă милиционер Максим Станков пулса кайрĕ.

Иркка халиччен амăшне ытларах сума сăватчĕ, хальхинче ĕнтĕ ашшĕнчен тĕлĕнсе, ăна халăх патши вырăннех шутларĕ, вулăс ялне ашшĕ пек çынсем пур ялтан та килнине курнă хыççăн та пăшăрханмарĕ.

Иркка милиционерсем урампа епле иртсе кайнине пăхса тăма юратать, пĕр кун та сиктермест. Пĕр вăтăр лаша рете икшерĕн тăрса пыраççĕ. Юланутçисем пурте тенĕ пек çула кĕрсе çитнĕ сухаллă çынсем. Чи малта хăлхасăр çĕлĕк тăхăннă Шерхулла чылаях мухтаннă пек пуçне каçăртса тимĕр кăвак лашапа пырать — ку вара Ирккана пĕртакçă кĕвĕçтерет:

«Лаши лайăх çав», — тесе хăйĕн ăшĕнче пăшăрханса илет вăл, ашшĕне шырама тытăнать те часах тупать.

Хамит кайри лутра лашасем хушшинче те палăрсах каймасть, кунта та кĕлте урапи турттарнă чухнехи пекех пуçне пĕксе пырать, Ирккан, Хамите хăюллăрах пулма хистесе, кăшкăрса ярас килет.

Айккинче Хамитрен нимĕн те чаплă мар ула лашапа пыракан çынна Иркка паллать. Вăл Хĕр-Ваçка йыснăшĕ Хăвалăхри Улангин, чи асли вырăнче шутланать, аллипе сулса илет, чĕлпĕрне турткаласа, ашак пек лашине малалла та чуптарать, каялла та чакарать. Вăл халиччен Иркка илтмен сăмахсем кăшкăрса каланă хыççăн лашасем тапса сикеççĕ те, чĕлпĕре карт туртнине пăхăнса, пуçа каçăртса урампа юртаççĕ.

Лĕпсĕркке ула-чăла лаша çинче Улангин халь вĕçсе анас пек ăнтăлса пырать, — лашаллă салтаксене пĕрре те, иккĕ те мар, нумай хутчен çапăçăва çӳретни унăн пур хусканăвĕнче те сисĕнсе тăрать. Акă вăл шак сиккипе пыракан лашине кайри ури çине тăратрĕ, куç хупса иличчен хĕçне йĕннинчен туртса кăларса, çиçĕм тытнă пек çĕклерĕ, пуçĕ çинче çавăрчĕ те такама юнанăн хытă та хаяр сасăпа кăшкăрчĕ. Шăнкăр уяр кун кăларнă тăман ăшĕнчи юланутçăсен пуçĕсем çинче хĕçсем хĕвел çутипе йăлтăр татрĕç. Сарлака урампа лашасем тĕпĕртетсе, çыннисем ши! те ши! шăхăрса пыракан ушкăнта хăй ашшĕ шыва пăрахнă пĕчĕк чул пек çухални Ирккана эрлентерчĕ, анчах макăрас патне çитес чухне сасартăк Хамит таçтан вирхĕнсе тухрĕ, малтан Шерхуллан мухтавлă лашипе пуçма пуç тавлашса пычĕ, Макçие хăй çинчен çĕклесе çапас пек, пĕр-икĕ хут сиксе илчĕ те палт иртсе кайрĕ. Ку авăкра Ирккан куçĕ Хамит çинче кăна пулчĕ, хăлхи илтме пăрахрĕ, тахçанах шăннă урисем те сивве туйми пулчĕç.

Хăшĕ пĕччен, хăшĕ ушкăнпа, йĕвенĕсене ярса, вулăс çурчĕ умне пухăнчĕç, лашасенчен çăра пăс тухса тăнăран вĕсем шурă пĕлĕт хушшине кĕрсе кайнă пекех туйăнчĕ.

Çĕлĕкне хывса пăрахсах йĕнер çинче ларакан Шерхулла умне ула-чăла лашаллă Улангин пырса тăчĕ.

— Эсĕ кунта акатуй тăвасшăн-и? — терĕ чĕрене чылаях витермелле сасăпа.

— Мĕн?

— Çĕлĕкне тăхăн-ха.

— Мĕн вара, туганăм? — Шерхулла çĕлĕкне тăхăнчĕ.

— Мĕн унта эсир иксĕр, Йĕлмекассисем, пур кассене те хыçала тăратса хăвартăр?

— Эх, Уланкă туганăм, — Шерхулла кулса яма тăчĕ, анчах юраманнине туйса илчĕ. — Вĕçкĕн пуян лаши пулнă-çке, ман пек кĕтӳçĕ тутара итлет-и вал?

Ыттисем, сасартăк çил пырса кĕрсен пĕчĕк вăрман шавласа илнĕ пек, ахăлтатса кулса ячĕç. Э, Шерхулла, улăштарар-и?

— Алă çапар-и?

— Пуян лаши çинче виличчен манăн чухăн лаши çине лар.

— Качака пек лашăрсемпе çӳрĕрех! Ман лаша мар, пăлан! — терĕ Шерхулла.

— Эсĕ тата, Макçи кукка, мĕн шутпа тавлашрăн? — кулса каларĕ Улангин.

— Мĕн тавлашасси унта, хăта? Манăн Хамит, пăхăр пус, ылтăнран иртсе каясшăн. Эпĕ пур, тăмана пек, ларатăп, хĕçе пăрахса хăварас-и, инкек курас-и тесе чук юлмарĕ.

— Хамит çав, — терĕ айккинче итлесе тăракан Иркка, хăйĕн юратнă, лаши çĕнтернĕ хаваспа хваттере таврăнчĕ; хальхинче Изотовсем патне кĕмерĕ, Маньăна хăйĕн пысăк савăнăçне каласа парасшăнччĕ те, кӳтсе шăннă урисене хăвăртрах ăшăтас килчĕ.

— Где гуляла? — тесе ыйтрĕ кайри пӳлĕмре кăмака çумĕнче хĕртĕнсе ларакан майра-инке.

— На урамке гуляла, — терĕ Иркка.

Карчăк «урамка» сăмах вырăсла маррине ăнлантарса пама пикеннине итлес темерĕ, сăхманне сак çине хывса пăрахрĕ, шăкăрти çăпатисене шăпăр шăтăкне хăварса, кăмака çине хăпарса кайрĕ, кӳтнĕ урине лутăркама тытăнчĕ.

Нумаях та вăхăт иртмерĕ, ашшĕпе Шерхулла та килсе кĕчĕç.

— Э! — терĕ Шерхулла, ку Ирккана чĕннине пĕлтерчĕ.

— Мĕн вара?

— Манăн, тутарăн, çиес килет. Чăвашăн мĕнле?

— Чăваш хырăмĕ тутарпа туслă, — кулса ячĕ Иркка. — Мĕншĕн эсĕ вырăс хырăмĕ çинчен ыйтмастăн, Шерхулла пичче?

— Вырăсăн тотă, — терĕ майра инке. — Вырăс хăй çитарма пултарать.

Чăнах та, пӳртре шӳрпе шăрши пур. Майра инке ирхине кăмакана пурин валли те пĕр пысăк чӳлмек çĕрулми шӳрпи лартнă. Шерхулла, мĕн пĕчĕкренех килтен киле çӳресе ӳснĕ çын, хăй апат пĕçерме ăста, вулăсран панă сĕлĕ çăнăхне перекетлĕ тытса, унтан пашалу та, кĕсел те, çăмах та тăвать.

— Макçи пичче, — терĕ вăл, — паян хĕç сулласа çӳресе манăн ăшчик касăлсах çитрĕ, хырăма ыйткалакан малай кĕрсе ларнă, çиме ыйтать те ыйтать. Мĕнле ăна хăваласа кăларăпăр-ши, Макçи пичче, э? Çĕр улми шӳрпи кăна парсан, итлемĕ.

— Пашалупа! — кăшкăрса ячĕ Иркка.

— Атьăр эппин ăна пашалупа йăпатар! Хырăма чĕпĕтсе ан лартăр! — Шерхулла тĕпелте тӳнкĕртеттерме тытăнчĕ. — Мана йĕс ала та, такана та, ывăс та кирлĕ.

— Халех, Шерхулла пичче! — Иркка, сапласа пĕтернĕ кăçатă тăхăнса, кăмака çинчен сиксе анчĕ.

Макçи тахçанах хăйра тивмен мăка пуртăпа пĕр çĕклем вутă каскаласа кĕриччен Шерхулла çăнăх аласа хунă, чуста çăрма тытăннă. Иркка ун тавра йăпăрт-йăпăрт чупкаласа çӳрет.

— Пашалуне вутра ăшаласа пĕçерĕпĕр. Чăш та пăш туса тăтăр! Кăмакипе хутса яр, Макçи пичче! — терĕ Шерхулла, чавса таранах тавăрнă аллисене çыпçăннă чустана çĕçĕпе хыра-хыра.

Кăмака хĕрсе çуннă вăхăтра тулта тĕттĕмленсе çитрĕ.

— Ман килес! — илтĕнсе кайрĕ алăк патĕнче Улангин сасси.

— Килях, — терĕ Шерхулла. — Хĕçпе сулласа çӳренĕ хыççăн шӳрпе ăсса кашăк суллани пыра кантармĕ, терĕмĕр, пашалу унама тытăнтăмăр. Леш пӳлĕме ирт, кăмака ăшшине туй.

— Эпĕ хамăн туссем мĕнле пурăннине пĕлес майпа килсе тухрăм. Эсир мĕнле?

— Эпир-и? — савăнăçлă та хытă сасăпа каларĕ Шерхулла. — Эпир кунта, ачам, çĕр çĕмерсе пурăнатпăр, патшана тухса кайрăмăр. Чăваш патша, тутар патша, вырăс майра патша. Патшалăхăмăр пуян: пĕр турчка, пĕр ухват, икĕ чӳлмек — пĕри тăм, тепри чугун. Катăк çатма та пур.

— Санпа пĕр калаçма тытăнсан, Шерхулла тусăм, эпĕ пукан çумне çыпçăнсах ларăп, тăрас тейĕн те тăраймăп.

— Çук! — Шерхулла алăк умне пырса Улангина пӳлсе тăчĕ. — Епле вара эсĕ виçĕ патша патĕнчен те сĕлĕ пашалăвĕпе çĕрулми çимесĕрех тухса таратăн? Эпĕ кунта Иркка çинчен мансах кайнă. Чăваш патши хĕрĕ ăçта?

— Кунта! — кăмака хыçĕнчен илтĕнчĕ сасă.

— Вăтанса ан тăр, сиксе тух, ак çакă Хăвалăх хунне хамăр патшалăхран кăларса ан яр.

— Юрĕ! — Иркка кăмака хыçĕнчен пысăк кăçатăпа лапăштатса тухрĕ, алăк хăлăпне ярса тытрĕ.

— Кунта кил, хăта! — чĕнчĕ кăмака умĕнче ларакан Макçи.

Улангин, кĕрĕкпе çĕлĕкне хывса, Макçи çумнерех пырса ларчĕ.

— Кала-ха чăннипе, хăта, — терĕ Макçи. — Ман пек кăштăркка чăваша паянхи пек вăйă питĕ кирлех-и вара? Ху çине йывăр ан ил, ача-пăчана кăна юрать пек.

— Ку вăййа, Макçи кукка, ача-пăча мар, — çирĕппĕн каласа хучĕ Улангин, — хамăр, пурнăçа курнă çынсем, вĕренмелле. Кăйттăм-кăйттăм мар, çине тăрсах вĕренмелле!

— Эпир çынсене касмах кайăпăр-ши? — терĕ тепĕр пӳлĕмре пашалу унакан Шерхулла.

— Тивĕ.

— Вăрçа-и?

— Кунтах пулăпăр.

— Кунта та касăпăр-и? Купăста кучанĕ пек çынсене ăçтан шыраса тупăпăр, Уланкă тусăм?

— Хăйсемех сиксе тухĕç.

— Çĕр айĕнчен-и?

— Хамăр хушăмăртах вĕсем.

— Вĕсен пуçĕсене касăпăр-и, Уланкă тусăм?

— Касма ĕлкĕрмесен, хамăр пуçсăр тăрса юлăпăр. Хĕрхенсе тăмĕç, касĕç те татĕç.

— Ман пуçа та-и?

— Санăнне те.

— Эсĕ мана, хаваслă тутара, хăрушă япаласемпе ан хăрат-ха, — вашават кăмăлне сасартăк пусарса каласа хучĕ Шерхулла. — Эпир, Макçи пиччепе иксĕмĕр, сана ăслă çын вырăнне хуратпăр. Эсĕ пур, пирĕн сехрене хăпартма витлесе ларатăн.

— Тĕрĕссипе, Шерхулла, — тархасланă сасăпа каларĕ Улангин, — мĕншĕн манăн, ача-пăчаллă çыннăн, юмах ярса çӳремелле?

— Ăсран катăла пуçланă пулĕ эсĕ, Уланкă тусăм, — çăнăхлă аллисене сулкаласа килсе кĕчĕ Шерхулла. — Пуçран аманман-и?

— Кăкăртан.

— Снаряд çывăх çурăлчĕ-и?

— Çывăхра та, инçетре те. Темиçе хут та çурăлнă.

— Кăкăрна лекнĕ вăхăтра мĕнле?

— Ăнсăр пулнă.

— Снаряд ӳкнĕ чухне пуç мими çĕвви сӳтĕлсе каять, тет, вара этем ăс-тăн енчен аташма тытăнать, тет, çапла пулман-и, Уланкă тусăм? — юптарса каларĕ Шерхулла.

— Эпĕ, Шерхулла, вăрçăран пуçа ĕлĕкхи анкă-минкĕ шухăшсенчен тасатса килтĕм, малашне пулассине тавçăрса илме пăртакçă та пулин вĕрентĕм.

— Чăнах вĕрентĕн-и?

— Вĕрентĕм.

— Кама кирлĕ манăн, кĕтӳçĕ тутарăн, шакла пуçĕ? Сыхла пуçна, Шерхулла!

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн