Электронлă вулавăш

— Акă мĕн, хаклă йӳçкассем, — тăчĕ Мукуç мучи. — Ырă сунса килтĕр пулсан, тархасшăн, тĕпелелле, капла лăр-лăр калаçса тăратăр пулсан — тĕкĕр те алăк хăлăпне — тулалла. Асту, эсĕ тесе пăхса тăмăп, Хвеччис, нач-час алăк хăлăпне чуптутарса илетĕп. Патехвун!

— Ха! Ха! — чалак лаша хурĕмех мăрт-мартланчĕ кӳреннĕ-тарăхнă хĕрарăм. — Эс мана апла-капла каласа тăкăлтарма-и-ха! Ватсупнă! Ывăлăма илĕртрĕн пулать те, вуттине кунта килсе тăктарам терĕн-им?! Э-э-э, çо-ок, ырă çыннăм, кĕреçе сухал, килсе тăктарма намăсу епле çитрĕ, ман хапха умне те çапла халлĕнех пыртарса пăрахтар. Машинпа-и унта, кӳме урапи вĕççĕн-и — нимĕн те пĕлессĕм килмест, ыран кăнтăрла тĕлне штуп ман картишĕнче саркаланса вырттăр çак вут. Пăхăнмасассăн-и, каланине хăлхуна чикмесессĕн-и?! — сывлăша пăтăр-патăр кастарса, чăмăрĕпе тĕпелелле вашт сулчĕ «пыл чĕлхе». — Кунта вара, хăть сĕн, хăть ӳкĕтле, лармастăп. Эс мана сĕм-ухмахах тăратса хăварасшăн-мĕн те, э-э-э, çо-ок, пиçеймест ун пекки ĕмĕрне те, çо-ок, пиçеймест. Юрать, пуçĕ-алли хамăн та саккасах ĕçлет те... Чим-ха эп сана, чим, такăна пĕлмен тăкăскă...

Тăчĕ Мукуç мучи, ларчĕ, кĕсйинчен чĕлĕмне кăларчĕ, чăпăкне махорка тултарса туртса ярас терĕ — туртмарĕ.

— Итле-ха, йăмăкăм, пыл чĕлхе, — шăртне чăшăл-л!тăратрĕ чăтнă-чăтнă Мукуç мучи. — Çăтăл-çатăл! Мăн аслаçу шутĕнче пулатăп вĕт эпĕ сан. Тикĕт! Ирт тĕпелелле, лар, калаç этемле. Пĕл тĕпĕ-йĕрĕпе малтан, кайран — çуйхаш!.. Шĕшлĕ!

Хвеччис Ивап Гаврилович еннелле çаврăнчĕ.

— Ха! Ха! Кур-ха, пĕлнĕрен çапла пулса тухрĕ те ĕнтĕ вăл. Тĕпĕ-йĕрĕпе... — тулхăрма пăрахмарĕ картран-сăпайран вĕçерĕннĕ этем. — Калăттăм та... Хĕрне чармалла пулнă, Иван Гаврилович, хĕрне, ясар хĕрне... Чупкăн! Выртса-йăваланса çӳреççĕ те. Тьху!

Татах тем каласа тăкатчĕ пулĕ те хĕремесленнĕ хĕрарăм — калаттармарĕ ăна тек çилли-пăшши палкаса хăпарнă упăшки Куля, ку самантчен мăкăл та таптарман Куля, талт-талт пусса тĕпелелле хăвăрт иртрĕ те чăмăрĕпе сĕтеле шан-н тутарчĕ; чăн-чан, лăк-лак сасă пачĕ каçхи апата лартнă савăт-сапа.

— Намăссăр! Чарăнатни, чарăнмастни эс юлашкинчен! — арăмĕ çине хаяррăн пăхса илчĕ те вăл, умĕнчи черккене тултарса, пӳртрисем ни ырă, ни усал шухăшласа ĕлкĕриччен кĕленчери эрехе яп çеç упĕнтерчĕ çăварне; ӳпĕнтерчĕ те шăл айне хумалли хыпса-чăрманса тăмарĕ, çанă вĕçĕпе лаш çеç туртса типĕтрĕ тутине, типĕтсен, арăмĕ енне кăн-н тирĕнчĕ шăртлă куçĕпе каллех. — Çак килте çапла супăшса тăмалла-и пирĕн, тăнсăр! — мăшăрне ак-ак пăскăртма тытăнчĕ йăваш-йăваш тенĕ Куля. — Хăвна пĕл-ха эс, хăвна, кĕрт ами! Сана, тепĕр арçын пулсан, калаçтарса-лăпăртаттарса та тăмасть, тытать те лат! тапса вăркăнтарать кутран. Аптăк-каптăк! Шампа! Аскăн-тĕскĕн! Килтĕн, çитрĕн тĕпĕртеттерсе...

Упăшки кунашкаллине ĕмĕрне курман Хвеччис шак хытнă. Халь вăл, самант шавкăнĕпе анкă-минкĕленсе, çул хĕррине чавса лартнă юпалла тапранас тет айккинелле-майккинелле — тапранаймасть, хушас тет пăт-пат сăмах — хушаймасть.

— Лăпăрти! — арăмĕн тăвăлĕ йӳçсе тăкăнма хал çитерейменнине кура çĕнĕ вăйпа янăраса кайрĕ Турчăка сасси. — Уппĕн-теппĕн! йăнкăлса-чăнкăлса çӳремелле-и пирĕн кунта! Урайне шап! Персе анса, çамкасене шарт! çуриччен пуççапса хăшкăлмалла Мукуç мучие пирĕн! Илтетĕн-и: çамкасене шарт çуриччен пуççапса хăшкăлмалла! У-у-у, тăнкăл-танкăл! — сылтăм аллинчи вăта пӳрнипе сăпка еннелле кăлт! кăнтарчĕ Турчăка Кули. — Кам вăрлăхĕ тетĕн эсĕ çакна, э? Сан, сан ывăлун вăрлăхĕ ку, йоккăр-маккăр, пирĕн манукăмăр, пирĕн кил-йыш çынни. Вăрçма, çăй-çай туса çӳреме мар, тав тума сăмах.. çитерме пĕлмелле мар Мукуç мучие пирĕн. Эпир вара, ак, икĕ тăрлавсăр... — кĕленчери шĕвеке черккене паçăрхи майлах вăш-ваш шăкăртаттарчĕ те арçын хă-пăл-хапăлах пушатса та хучĕ ăна. Пушатнă хыççăн айăплă куçĕсемпе пĕрре Мукуç мучи еннелле, тепре Нина еннелле вĕлт пăха-пăха илчĕ вăл (сĕннĕ-сĕнмен хăналаннăран аванмарланчĕ ахăр). Вара, сĕтел патне вашкăртса пынă майлах, пуçне яшт каçăртса, арăмĕ умне таплаттарса пычĕ. — Атя, ут, çитет хамăртан култарса, — Хвеччиса хулĕнчен шарт! ярса тытрĕ Куля. — Тупнă вут-шанкă пирки сӳтĕлсе тăмалли. Тăвансем вĕт кусем пирĕн, хурăнташсем! Кунта мар, килте сăмахласа пăхăпăр-ха санпа, килте,-ай-яй сăмахласа пăхăпăр... Атя, ут, ут, ан турткалаш.

Алăка йăрăл-л тĕртрĕ те Турчăка Кули, арăмне танклаттарса, пӳртрен илсе тухса кайрĕ. Хăюлланнă арçыннăн пăтăр-патăрĕ алкум урати урлă каçсан та тӳрех лăпланмарĕ, картлаçран анса картишĕпе иртнĕ чухне те, çĕрлехи шăплăха шуйхатса, йӳçрĕ-ха явăнчĕ-ха унăн тăкăсĕ, лешсем хапха умĕнчи вут купинчен пăрăнса Йӳçкасалла сулăнсан тин йăмрĕ, çухалчĕ пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕнех ку сас, пĕтрĕ. Çăлтăрлă тӳпе айне каллех тăплăх, ăшă сĕм анчĕ.

...Те пӳртре шăп пулса тăнипе, те, хырăмĕ выçса, «тӳт-тӳ» еннелле туртăнма вăхăчĕ çитнипе, çари-и! кăшкăрса ячĕ сăпкари Виталий сасартăках. Виççĕшĕ те, Мукуç мучипе Иван Гаврилович та, Нина та, Турчăка Кулипе Хвеччисăн тĕр-тĕрĕпе чылай вăхăта шăпăртланнăскерсем, пăчăх сывлăша хăваласа кăларма чӳречене янках уçнăн, хаштах сывласа илчĕç ача янкăсĕ хăлхисене перĕннĕ-перĕнмен. Нина кăмака çывăхĕнче тăраканскер, шарт сиксе, вĕçнĕ пек хыпăнса пычĕ сăпка патне, ачине хăпăл-хапăл йăтрĕ те, кăкăрĕ çумне чăмăртаса, чаршав хыçнелле хыпаланчĕ. Кăштахран пĕчĕк этем пăшăрханăвĕ те çĕтрĕ унта, канăçрĕ, «тӳттӳ» тĕлне тупрĕ ĕнтĕ телейлĕ чун, пур чухне те хӳтĕ пама ăнтăлакан амашĕ хӳттине лăпчăнчĕ...

— Ларсах кайрăм. Йăпăрт кĕрсе тухăп тенĕччĕ те — пулмарĕ, — пытармарĕ хăй кăмăлне Иван Гаврилович, сĕтел хушшинчен йывăррăн çĕкленнĕ май. — Мĕн ĕнтĕ, Нинук, хĕрĕм... — тĕреклĕ пуçне тĕпел кукринелле канăçсăррăн пăрчĕ ашшĕ, — ыран ирпе тăр хатĕрленсе. Килĕпĕр вара аннӳпе иксĕмĕр... Хам та, мĕнле калас, мăнукшăн тунсăхласах çитрĕм. Тен, ачамсен ăсĕ ӳркеннине, ку шĕвĕрри, тĕпленмеллипех тĕпленĕ-ха тăван килĕмре. Тен, чăн та, кам, пĕлет ара... — Иван Гаврилович сăншăн-хăналанăшăн Мукуç мучие пырса алă пачĕ те, тав туса хăварса, алăк патнелле вирлĕн сулăнчĕ. — Ну, сывă пулса юлăр-ха, уттарам-ха, эппин, — терĕ те çĕрлехи сĕмлĕхе тухса та çухалчĕ.

Мукуç мучи те тăчĕ. Ывăçĕнче паçăртанпах сиктеркелесе-пăчăртакаласа хăшкăлнă чĕлĕмне вăл, пусма татăкĕпе чĕркесе, кĕсйине чăмтарчĕ те хурала кайма хатĕрленме тытăнчĕ. Пĕчĕк кушиле çăкăр чĕллипе пиçнĕ çĕрулми, икĕ чĕрĕ çăмарта, тăвар хучĕ, кĕленче савăтне пылак чей лартса, çекĕлте çакăнса тăракан вăрăм халатне вĕçертрĕ.

— Эп — хурала. Чипер тăрăр-ха, эппин, — терĕ те вăл, хăй хыççăн пӳрт алăкне тачă хупса хăварса, картишне анчĕ, урама тухрĕ, вут купи умĕнче, самантлăха чарăнса, шухăша путнă пек пулчĕ, кукăр мăйлă туйипе, хурăн сыпписен çирĕплĕхне пахалассăн, тăк-тăк тĕккелесе пăрĕ, унтан сулахай урин сисĕнкĕсĕр уксахĕпе ферма еннелле лăкăштатрĕ...

Тăп Анат Сăрмăшпа Тури Сăрмăш çийĕнче, канлĕхлĕ...

Ачине ĕмĕртсе, юрла-юрла çывăрттарса янăскер, Нина, кĕçĕр мĕн курни-илтнипе ăшне вĕçтерсе, алăкăн-тĕпелĕн çӳрерĕ-çӳрерĕ те, канса кăтăш пулса илем тесе, тĕпел кукринелле сулăннăччĕ кăна — шăп çав вăхăтра урам енчи чӳречерен такам тăкăр-тăкăр тутарчĕ йыхравлăн. Темĕн çулăнчăка сиснĕн, кăлт-кăлт-кăлт тăпăлтатса тăвăнчĕ хĕрăрăм чĕри. Сывлас сывлăшĕ те йăмрĕ.

Нина, тухса тарас пек чĕрине лăплантара-лăплантара, чӳрече патне хыпаланса пычĕ.

— Кам унта? — кам иккенне сиснĕ-туйнă çĕртенех шиклĕн, хăюсăррăн ӳпĕнчĕ вăл чӳрече анине.

— Эпĕ-ха ку... Нина, уç, — пӳртри çынна тĕмсĕлсе,кантăк çумнех лăпчăнчĕ тилмĕрчĕк сăн.

Нина чĕри, палланă сасса уяса, пушшех те читлĕхе лекнĕ кайăк чĕппиллĕ тĕпĕлтетме тытăнчĕ.

— Виталий, эсĕ-и? — вĕлт вĕçерĕнсе кайрĕ хĕрарăмчĕлхи вĕçĕнчен хыпăнчăк кăмăл. — Турăçăм!..

Чӳречене йăрт-ярт уçса ячĕ Нина.

— Мĕн кĕмсĕртеттерсе çӳретĕн эсĕ çĕр хута? — терĕ вăл тăруках ним калама та аптăраса. — Вăрă-хурах...

— Нина, килте-и Мукуç мучи?

— Çук, хуралта.

— Тух-ха, калаçмаллисем пур.

— Çиччас.

Тĕк пек çăмăлланса кайса, тĕлпулăва малтанхи хут хыпаланакан хĕр евĕр пуç çухатса сиксе тухрĕ Нина хапха умне, сиксе тухрĕ те вăшт çеç кĕрсе ӳкрĕ Виталий ытамне!

— Ай!..

Хĕрарăм, ку ытам ăшшине чылайранпа кĕтсе ĕшеннĕскер, ютшăннă хӳтте лекнĕ-лекмен ним аваннипе аванмаррине те ăнкарма-тăнкарма ĕлкĕреймерĕ-ха, самантран тин, çурма хăюлланнă тута хăй тути таврашĕнче сĕмсĕррĕн йăшăлтатма тапратсан, темле кăрт-карттăн, сисĕнчĕклĕн çӳçенсе илчĕ те — кĕлетки сулăмĕпе кăлт! тĕкрĕ вĕтеленчĕк этеме кăкăрĕнчен; лешĕ, унашкал-кунашкал тĕв туманскер, лĕпсĕр-р анса ларчĕ вут-шанкă купи çине.

Нина, сылтăм алă лаппипе тутине хупласа, йăсăл-йăсăл кулса ячĕ. Кулса пĕтерсен, сак хĕррине пырса вырнаçрĕ.

Тăчĕ Виталий, ячĕшĕн тенĕ пек шакканкаларĕ те айăпа кĕнĕ айванла ленк! сĕвенчĕ Нинăпа çумлăн.

— Эпĕ мĕн, эп — чăнласах... — хăйăлтин-мăйăлтин çăрхăнса тухрĕ унăн çăварĕнчен ӳкĕнчĕк сасă. — Эх, арăш-пирĕш аптрашки...

— Йăнкăлтатсах-панкăлтатсах... Вуттуна та çав сăлтавпах илсе килсе тăкрăн-и? Эх, Виталий, Виталий!.. — арçын кĕлеткинчен тĕрлеттерекен ăшăран тарасла, унран аяккарах сиксе ларчĕ Нина. — Шеллеместĕр, ăнланмастăр эсир пире, хĕрарăмсене. Тăнла: пирĕн те чĕре вырăнĕнче чĕресемех вĕт, чул мар. Юрĕ, эппин. Пыр, кайса-çаврăнса кил çарне-салтакне. Тен, аякра-мĕнре, пире пĕчĕк Виталипе иксĕмĕре, çывăхрах хаклама вĕренсе çитĕн...

Нина, еккилле-ăшпиллĕ шухăша лексе, тăнăçлăн шăпланчĕ. Хĕрĕнни евĕрлех тăпăл-тăпăл кăкăрĕ унăн хумлăн-хумлăн хăпара-хăпара анчĕ, каçхи уяр çутăри чăмăр тути йăл-йăл чĕрĕле-чĕрĕле ăшăнчĕ.

— Çапах та нимĕн татăклине те пĕлтермерĕн-çке эсĕ, Нина? — «çырăнман мăшăрĕн» салтăнмалли тĕввине салтмах хыпăнса пăхрĕ Виталий. — Кĕтетĕп, кĕтетĕп... Ма хамăртан хамăр именсе тăрас — тытас та кĕрлеттерес шепрен те шеп туй! Нина, чунăмçăм... — вăл, ăна пилĕкĕнчен ыталаса, хĕрарăм хăлхи çывăхне ӳпĕнчĕ, — атя, кĕçĕрех вăрласа кĕрем санă, вунçиччĕри хĕре хĕве хупнă пекех хупам хĕве?

— Эй, ларатăн та çав кăлтăртатса, — пӳрнĕ çыннин ытамĕнче шăпăртланма кăмăллă пулин те, сăпайшăн хускалкаласа, йăшăлтаткаласа илчĕ Нина. — Кăвакарчăн!.. И-и-и, тытман упа тирне сĕвессипех эс. Атя, тапратар мар ун пирки. Акă, хăвах ăнпа-тăнпа шухăшласа пăх-ха...

Ăнпа-тăнпа шухăшламаллине татах та шăкăлтатас евĕкĕ пурччĕ-мĕн те Нинăн, анчах çак вăхăтра уçă чӳречерен ача макăрса яни илтĕнсе кайрĕ. Тĕпренчĕкĕн чĕнӳллĕ сассипе çӳçенсе, таçталла йăнкăл-л! чикеленсе тирĕнчĕ хĕрарăм чĕри. Нина Виталий ытамĕнчен хăтăлса тухрĕ те куç хупса ĕлкĕрмелĕх те çук самантра кĕрсе те çухалчĕ кĕçĕн алăкран. Лăш пулчĕ тепĕртакран пӳртри йăн-йăн сасă: амăш хӳттине йăпшăнчĕ ĕнтĕ пĕчĕк чун.

«Хă! — сасартăк чăрмавпа анкă-минкĕленнĕрен, пĕр авăка ним тума аптăраса хытрĕ йĕкĕт. — «Атя, тапратар та мар ун пирки». Вăт, акăш-макăш!»

Кĕсйине хыпаласа пăхрĕ Виталий, пирус пачки туртса кăларчĕ, мăкăрлантарса ячĕ.

Лăпкă çĕрлехи урам. Тĕлĕревлĕ. Ятне, ăш вĕçнине пусарасла, тулли уйăх ял хĕррипе ваш-ваш шăвать, кăмăлне-ытлăхне ян-ян тăкать. Канлĕ таврара, çутă.

Пӳртре те, Мукуç мучи пӳртĕнче, сас-чĕвсĕр. Мĕн шухăшлать, мĕн сĕмленет-ши ĕнтĕ Нина хапха умĕнче тайма пуçпа тăракан Виталий пирки?

Пĕтерчĕ те пирусне мăкăрлантарса Виталий, тĕпне çĕре пăрахса, пушмак тĕпĕпе ăна чылайччен тăрăша-тăрăша таптарĕ, вара, хăюлăх килтересле, чăшăл-чăшăл çӳçне икĕ аллипе те икĕ хутчен пăтраштара-пăтраштара якатрĕ те Нина хыççăн хупăнсах çитмен алăка йăнк! тĕкрĕ, картишнелле тап! ярса пусрĕ шанчăклăн...

 

Тĕвĕ

(Хыçсăмах)

 

Тĕвĕ... Чĕлтĕр-чĕлтĕр шурă çеçкеллĕ, симпыл шăршиллĕ лаштра-лаштра улмуççи; пулас тырă-пулăпа сĕткенленсе хумлă-хумлă хум хăвалакан пулăхлă, телей еккиллĕ пусă; йăр-йăр тăри сассиллĕ, йăн-йăн сĕрме купăс чунĕллĕ чĕнкĕл-чĕнкĕл, шĕнкĕл-шĕнкĕл çырма, çăл пырĕ; куккук куклатăврллĕ, вунçиччĕри хĕр кулли евĕр янкăр-янкăр сывлăш; тăрна куçĕ пек тăп-тăрă тӳпери сехет те, çеккунт та лăш курман кăлтăр-кăлтăр хĕвел... Пурăнăç! Ытарайми, чăп-тулли хĕпĕртӳпе çиçекен, çунат çапса савăнакан ĕмĕр-ĕмĕр чĕрĕ пурнăç! Илем, пуçламăшĕ те, вĕçĕ-хĕрри те курăнман, шав малаллах, шав тăваллах капланакан-çăмхаланакан тăрăс-тăрăс илем! Эй, нихăçан-нихăçан та сĕвĕрĕлми, эй, нихăçан-нихăçан та иксĕлми асам! Пур-тăк эсĕ тавралăхра, пур-тăк эсĕ ăспа та, чунпа та капашма май çук виçесĕр инçетлĕхре — эппин, пурăнатăн эсĕ, çут тĕнчен чи пĕлтерĕшлĕ те чи мăн хаваллă, çирĕп тĕвви — этем. Эппин, тĕвĕлен, тĕвĕленмелли тĕвĕ, тачăрах, эппин, арăслан, арăсланмалли шанчăк, хĕвеллĕрех!

Пур çумне пур хушакан вĕри те ытарайми пурăнăç! Реххет сана тĕнчере пурришĕн, тав!

Таçта та, таçта та ĕрчев. Çуркунне.

Лăс-лăс-лăс тăкăнать этем ăшĕ-чиккине кун çути, лăс-лăс-лăс сăрăлтатать çĕнелӳпе пĕтĕм анлăш.

Выртать пуç тăрринче кăвак-кăвак тĕлĕнтермĕш, капламлă-капламлă кӳлĕ-тӳпе. Ишет çав кӳлĕ-тӳпере пин-пин çăлтăр, кумать мĕн кумма пӳрнипе пушăлăхра.

Уçлăх! Вăйлă та эсĕ, тертлĕ те! Вăрттăн та эсĕ, кăт-кăс та. Ай-яй, пуç ватмăшлĕ. Мĕльюн-и, мĕльярд çул-и аталанĕ этемлĕх хĕвел хӳттинче, анчах та вăл нихăçан-нихăçан та аталанма пăрахмĕ. Кас-кас йĕрĕ, макăрĕ тăрса, анчах самант та лăш пулса лармĕ вăл, вĕçĕмех, вĕçĕмех малалла утĕ, шав тăвалла, шав тӳпенелле талпăнĕ. Куллен-кунах ăстăнĕпе пуянланса пырĕ, чунĕ-чĕрипе чиперленĕ. Ырă усала çĕнтерĕ-çĕнтерех...

Мĕншĕн тесессĕн ку вăл — тĕвĕ, ку вăл — пурăнăç!

 

Малеевка — Шупашкар..

1978–79 çç.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн