Электронлă вулавăш

— Çавнашкалах, — терĕ врач лаборантка. — Эпĕ сире хăш-пĕр сăнавсене ĕнерех кăтартасшăнччĕ, çавăнпа юри пансионатра ĕç хыççăн юлса лартăм. Анчах сире, Виталий Сергеевич, кĕтсе илеймерĕм.

— Эпĕ вара çĕр каç аэропортран килнĕ чухнех сирĕн пата кĕресшĕнччĕ, анчах... хăю çитмерĕ.

Биофилологпа врач лаборантка пĕр-пĕрне куçран пăхрĕç те иккĕшĕ çеç туймалла телейлĕн кулса илчĕç.

— Эппин, пирĕн гипотеза тĕрĕс.

— Тĕпрен илсен, Виталий Сергеевич, юлашки сăнавсем те эсир каланинех çирĕплетсе параççĕ. Анчах вăт Гермес.

— Пĕлетĕп, — терĕ Синичкин лаборанткăна пӳлсе, — паяр ир каллех тĕлĕнтерчĕ-ха вăл мана.

— Мĕнле?

— Шыва кĕме антăм та, тӳрех ман пата ишсе пычĕ. Пĕчченех вăраннă. Ачашланать хăй, биофот еннелле пăха-пăха илет. Мĕн каланине те ăнланать. Анăçалла тĕллесе кăтартрăм та, часах хамăр кунтан куçса каясса та чухларĕ пек туйăнчĕ. Питĕ интереслĕ дельфин.

— Çапла-а...

— Кур вăт, Одессăра унашкал ĕçлекен те пулмĕ ак, — терĕ Виталий, унтан татах хĕр еннелле çаврăнчĕ. — Епле хыпарсем пур унти портран?..

— Эсир асаннĕр патне вĕçсе кайсан тепĕр куннех пароходствăран шăнкăравларĕç. Ятарласа калаçусем ирттерме сирĕн пата çын яратпăр тесе пĕлтерчĕç. Çынни килсе çитнĕ те пулас, ĕнер хуларан телефонпа эсир отпускран таврăнни çинчен ыйтса пĕлчĕ. Паян вăл кунта пулать ĕнтĕ...

Экспедици хуçалăхне пăхса çаврăннă хыççăн биофилолог сотрудникĕсемпе тинĕс хĕрринче кĕске канашлу ирттернĕччĕ кăна, пансионата хуларан пĕр ют çын килни, вăл Синичкинпа питĕ тĕл пулса калаçасшăн пулни çинчен пĕлтерчĕç.

Ученăя кĕтекен моряк шăпах Одессăри пароходствăра ĕçлекенскер-мĕн.

— Инженер-капитан Быков, — тесе паллаштарчĕ вăл хăйĕнпе.

Макар Данилович Быков Хура тинĕсре тĕрлĕ вăхăтра путнă карапсене тĕпĕнчен çĕклесе кăларакан экспедици начальникĕн заместителĕ иккен. Тăнлавсем кăштах кăвакарма та пуçланă унăн, çын çине вăл лăпкăн, куçран тĕллесе пăхать, калаçнă чух васкамасть, сăмахсене пĕрерĕн-пĕрерĕн шутласа пĕр-пĕринпе çыхăнтарса пырать тейĕн. Хура кителĕ çирĕп хулпуççийĕсене çăт тытса тăрать, ун çинчен йĕс тӳмесем хĕвел шевлипе куçа йăмăхтармаллах çиçсе ялкăшаççĕ.

«Ахăртнех, çур ĕмĕр пурăнса курнă çын, — шухăшларĕ хăй ăшĕнче Синичкин, — ман атте, сывă юлнă пулсан, халĕ епле курăннă пулĕччĕ-ши?..» Унтан вăл Быков ĕçлекен экспедици ĕçĕсемпе интересленчĕ.

— Хура тинĕсре путнă нумай-нумай карапсене тупса кăлартăмăр эпир, — терĕ инженер-капитан. — Ара, ĕçĕ çавнашкал та пирĕн йышши моряксен. Паллах, питĕ интереслĕ. Темĕн те пĕр курма тивет. Пĕрремĕш тĕнче вăрçине аса илтерекен экспонатсем, Граждан вăрçин юлашкисем, Тăван çĕршывăн аслă вăрçинче шыв айне юлнă карапсем...

— Апла, тен, сире дельфинсен пулăшăвĕ кирлех те мар пулĕ?

— Ой, мĕн эсир, — терĕ те моряк пукан çинчен тăрса ученăй сĕтелĕпе юнашар стена çинчи карттă умне пычĕ. — Ак сирĕн шăпах кунта Хура тинĕс картти пур-ха... Ăçтан та ăçта çити сарăлса выртать вăл. Ĕмĕрсем хушшинче епле кăна событисем, çапăçусем пулса иртмен-ши çак тинĕсре? Епле кăна аварисемпе инкексене лекмен-ши çакăнта карапсем... Шучĕ те çук. Эпир тупса палăртнă суднăсем тинĕс тĕпĕнчи халичченех выртакан парăслă пысăк кимĕсен, суту-илӳ суднисен, çар карапĕсен, тинĕс пăрахучĕсен çав тери пĕчĕк пайĕ çеç вĕт. Çавăнпа вĕсене шыраса тупас енĕпе сирĕн дельфинсем пире пулăшу парсан мĕн тĕрлĕ пысăк çитĕнӳ пулĕччĕ. Акă мĕншĕн эпир çуркунне сирĕн сăнавсем çинчен хаçатсенче вуланă-вуламанах кунта шăнкăравларăмăр...

— Эсир хăвăр та пулăшма пулнăччĕ ун чух. Анчах ик-виçĕ уйăх кĕтме ыйтнăччĕ.

— Астăватăп-ха, Макар Данилович. Эпир дельфинсене Одессăна илсе пыма ятарлă программа тăрăх хатĕрлерĕмĕр. Ун пирки Наукăсен академийĕпе те калаçса татăлнă. Май пур таран пулăшма пултаратпăр сире. Одессăна сакăр-тăхăр дельфин илсе пырăпăр. Нумайлăха кирлĕ-и сире вĕсем?

— Ну, пĕр-ик уйăхлăха ыйтма тивет пулĕ. Мĕншĕн тесен эпир нимĕçсен архив карапне тупса кăларасшăн.

— Архив карапне?

— Çавна çав. Хура тинĕс хĕрринчи ялсемпе хуласенче хуçаланнă гестаповецсен вăрттăн архивне тиенĕ «Фаттерлянд» Одессăран Румыние кайма тухсан вăйлă взрыва пула çул çинчех сирпĕнсе кайни çинчен, тен, эсир те илтмен пулĕ, — Быков пӳрнипе карттă çинчи пĕр хура пăнчăна тĕллесе кăтартрĕ. — Вăл ак çакăнтарах путнă...

— Пирĕннисем путарнă-ши ăна? — ыйтмасăр чăтаймарĕ Виталий.

— Çавă паллă мар та ĕнтĕ, — аллисене сарса ячĕ моряк. — Взрыв сăлтавĕ çаплах-ха пирĕншĕн иккĕмĕш тĕнче вăрçин вăрттăнлăхĕ пулса тăрать. Карап путни çинчен вăрçă вăхăтĕнче нимĕç хаçачĕсем пачах хыпар-ламан, ара, гестаповецсен чи вăрттăн докуменчĕсене сасартăк Хура тинĕс çăтса яни çинчен пĕлтерме пултарайман та вĕсем ун чух. Анчах вăрçă хыççăн пичетленсе тухнă пĕр кĕнекере Румыни портĕнчи гестапо шефĕ «Фаттерлянда» советсен торпедăллă снарячĕ лекнĕ тесе ĕнентерме пикеннĕччĕ. Çапах та пире çак шеф хăйĕн асаилĕвĕсенче гестапо архивне сыхлама уйăрнă фашистсене юриех ырăпа асăнасшăн тăрăшнă пек туйăнать, мĕншĕн тесен совет торпеда катерĕсем ун чух Одесса çывăхĕнче çӳреме пултарайман. Тен «Фаттерлянда» шыв айĕнче çӳрекен совет кимми тапăннă? Анчах Совет Тинĕс Çар флочĕн историйĕнче кун пирки каллех пĕр сăмах та çук. Тинĕсре ăнсăртран пĕр-пĕр инкек сиксе тухнă тесе те калама йывăр. Апла пулнă пулсан «Фаттерлянд» радисчĕсем карап епле инкеке лекни çинчен çырана пĕлтерме ĕлкĕрнĕ пулĕччĕç. Çав вăхăтра вара нихăш радиостанци те «Фаттерляндăн» «SОS» сигналне тытман, çав тери вăйлă взрыв пулнă пирки тимĕр карап питĕ хăвăрт тинес тĕпнелле анса çухалнă, çавăнпа ун экипажĕнчен пĕр моряк та çăлăнса юлайман.

— Чăнах та, питĕ тĕлĕнмелле взрыв...

— Ирĕксĕрех вара çапла шутлатăн: «Фаттерлянда» хула портĕнче ĕçлекенсен нимĕçсене сăтăр тăвакан вăрттăн ушкăнĕ путарман-ши, вĕсем тăрăшнипе пулса иртмен-ши карап çинчи взрыв?

— Ун пек пулас тăк кам та пулин пĕлмелле-çке ăна, — терĕ Синичкин хăй сисмесĕрех сĕтел сунтăхĕнчен кĕмĕл портсигар туртса кăларса.

— «Фаттерлянда» сирпĕтекенсен ячĕсене пĕлмеллех çав пирĕн. Тен, вĕсем хăйсем те фашистсен карапĕпе пĕрлех вилнĕ — ăна та, куна та пĕлместпĕр эпир. Паттăрсен ячĕсене пирĕн халăх пĕлме кирлех. Паттăрсем нихçан та вилмеççĕ! Акă мĕн пирки пулăшу ыйтатпăр сиртен, Виталий Сергеевич...

— Калăр-ха, Макар Данилович, сире иртнĕ вăрçăра çапăçма тивнĕ-и?

— О-о, еплерех тивнĕ-ха? — терĕ те Быков брюкин пĕр кĕсйинчен пĕчĕк çеç кукăр чĕлĕм кăларса чĕртсе ячĕ. — Акă çак чĕлĕм шăпах вăрçă юлашки ĕнтĕ манăн. Вун улттăра чухнех, Одессăри катакомбăсенче пытанса пурăннă вăхăтра, çакна туртма вĕрентĕм те халĕ пируса хăнăхса çитейместĕп.

Быков халь тин çамрăк ученăй умĕнче выртакан кемĕл портсигара асăрхарĕ.

— Каçарăр, тен, кунта сирĕн туртма та юрамасть? Ара, асаилӳсем капланса килчĕç те... — терĕ вăл айăплăн чĕлĕм тĕтĕмне сĕтел патĕнчен вĕре-вĕре сирсе.

— Туртăр, туртăр. Унашкал чару çук пирĕн. Хам эпĕ туртмастăп, ку портсигарĕ вара... — терĕ вăл умĕнчи портсигарне çавăркаласа.

Быков куçĕсем тӳпе евĕрлех сенкер иккен. Вăл биофилолог çине ăшшăн та кăмăллăн пăхать, çамрăк ученăй мĕн каласса чĕлĕмне ĕмме тăхтасах кĕтет.

Виталий ăна кĕмĕл портсигара тыттарса пăхтарчĕ, амăшĕн çĕррине епле тупни тата Эксузьян ашшĕ Готлиб Синичкин çинчен вилес умĕн каласа хăварни çинчен кĕскен пĕлтерчĕ.

— Готлиб Синичкин эппин... — терĕ Быков каллех кукăр чĕлĕмне паклаттарма пуçласа. — Готлиб... Чимĕр-ха, Виталий Сергеевич, тем, ун пек хушамата илтнĕ пек туйăнать мана çамрăк чухне... Хăйне, паллах, курман эпĕ, анчах юлташсем асăнма пултарнă.

— Ах, епле пĕлес-ха ун çинчен тĕрĕссине? — терĕ çамрăк ученăй. — Чухлатăр ĕнтĕ, атте нимĕçсем патĕнче службăра тăни çинчен илтме çăмăл мар мана.

— Эсир аплах ан кулянăр-ха, Виталий Сергеевич, — терĕ Быков хумханса ӳкнĕ ученăя лăплантарма тăрăшса. — Эрмен пулăçин ашшĕ каласа хăварни, тен, чăнах та тĕрĕс. Катакомбăсенче пĕрле пулнă юлташсенчен виç-тăваттăшĕн адресне пĕлеттĕм-ха эпĕ. Çĕршывăн тĕрлĕ хулисенче пурăнаççĕ пулин те вĕсем патне çыру ярса илме тăрăшăп. Ну, малашне хамăрăн та пĕрле ĕçлеме тивет. Эсир хăвăр та пыратăр пулĕ Одессăна?

— Пымасăр?! — терĕ Виталий сĕтел хушшинчен тăрса тухса. — Кунта эпир дельфинсене ĕçе чылай вĕрентрĕмĕр те-ха, çав-çавах вырăнта татах ятарласа хăнăхтарма тивет. Ман шутпа, Гермес пулăшнипе сирĕн экспедици «Фаттерлянд» тинĕсре хăш тĕлте выртнине çăмăллăнах тупĕ...

Гермесĕ сирĕнпе пĕрле ĕçлекен ученăй-им?

Быков ыйтăвĕнчен Виталий кулмасăр чăтаймарĕ.

— Çук, — терĕ вăл, — чи ăслă дельфина эпир çав ятпа чĕнетпĕр. Сире пулăшма пыракан дельфинсене шăпах вăл ертсе кайĕ...

Каярахпа Синичкин капитан-инженера дельфинсен тинĕс хĕрринчи пансионатне анса кăтартрĕ, Гермеспа биофот витĕр калаçнине итлеттерчĕ. Биофилолог çитĕнĕвĕсенчен тĕлĕннĕ Быков калаçу аппаратне вăхăтлăха Одессăна куçарса пыма эрнеренех хăвăрт çӳрекен катер ярса пама пулчĕ.

 

6

Хĕвел инçетри хула хыçне анса çухалас чух тинĕс кукринчи вĕтĕ хумсем çинче кăшт çеç чӳхенсе тăракан пĕчĕк пристань çумне шурă катер пырса чарăнчĕ. Катерта кантăк умĕнче ларакан Синичкин микрофона хăй умнерех шутарчĕ.

— Ырă каç пултăр, Гермес! — терĕ вăл ĕшеннĕрех сасăпа. — Ыранччен эппин, тусăм.

Уçă кантăкран дельфинсем чăмса шыва шăмпăлтаттарни илтĕнчĕ. Вĕсем Синичкинпа сывпуллашса пристаньрен инçех мар хăйсене уйăрса панă лăпкă кĕтесе ишсе кайрĕç ĕнтĕ. Унтан катер капитанĕпе матроссем шӳтлĕн калаçса çырана тухрĕç. Кусем паçăрах çывăхри виноград совхозĕнчи çамрăксен вечерне хатĕрленетчĕç, катер çинчи яшсене унти хĕрсем, тен, кĕтсе те ывăнчĕç пулĕ.

Пĕр вăхăтлăха тавралăх шăпах пулчĕ. Аякран кăна тинĕс карапĕ тулхăрса кăшкăртни янраса çитрĕ, тĕттĕм тӳпере Одесса çути палăра пуçларĕ.

Синичкин уçă кантăк умĕнче хускалмасăр тинĕселле тинкерекен хĕр еннелле çаврăнчĕ.

Рена, сирĕн те, тен, совхоза каяс кăмăл пурччĕ?

Хĕр пуçне çĕклерĕ те ученăй çине ăшшăн пăхса илчĕ.

— Çук, Виталий Сергеевич, виçĕм кунах тăраниччен ташларăмăр-çке эпир. Шухăшласа ларатăп-ха эп.

— Мĕн çинчен?

— Ара, дельфинсемсĕр пуçне мĕн çинчен пултăр урăх. Вăт, эсир вĕсене мĕн чухлĕ сăнаса тĕпченĕ, йывăрлăхпа ăнăçсăрлăх тӳснĕ пулин те, хăвăр ĕçе çав-çавах пăрахман. Биофилологие пĕтĕм чунăра пама хатĕр эсир. Анчах, Виталий Сергеевич, пĕлетĕр-и, Гермеспа ытти дельфинсем хушшинчи уйрăмлăх шухăшлаттарать мана. Ытти дельфинсем çаплипех юлĕç-ши ĕнтĕ, математика машини пулăшнипе те калаçма вĕренеймĕç-ши вĕсем, э-э?..

— Эсир авă мĕн пирки иккен, — терĕ те биофилолог хĕр умне пырса тăчĕ. — Уншăн пăшăрханма кирлĕ мар. Ку — пĕрремĕш. Ну, ытти дельфинсем пирĕнпе калаçма вĕренеймеççĕ теме те пултараймастпăр эпир, мĕншĕн тесен хальлĕхе вĕсем çын сăмахĕсене чиперех ăнланаççĕ. Ку — иккĕмĕш. Виççĕмĕшĕнчен тата...

— Вăт, вăт, мĕншен шухăшлама вĕренеймеççĕ-ха вĕсем? — терĕ хĕр çамрăк ученăя куçран пăхса. — Мĕншĕн вĕсенчен Гермес кăна тавçăруллă?

— Ку ыйтăва эпĕ каярахпа хуравласшăнччĕ, — терĕ Синичкин. — Юрĕ эппин, пĕлесех килет тĕк, халех калăп кун çинчен мĕн шухăшланине.

— Интереслĕ...

— Тинĕсри ăслă чĕр чунсем епле аталанса пынине эпĕ хальлĕхе хам та лайăхах пĕлместĕп-ха, анчах хăш-пĕр шухăшсем мана çаплах канăç памаççĕ... Кĕскен каласан çĕр чăмăрĕ çинче этемлĕх пуçланиччен пĕр-пĕр чаплă цивилизаци пурăнма пултарайман-ши тетĕп. Калăпăр, миллионшар çул каялла. Хальхи дельфинсен тахçанхи тăванĕсем ĕçе юратакан питĕ ăслă чĕр чунсем пулман-ши теме те хăятăп эпĕ. Анчах тĕнче уçлăхĕнчи пĕр-пĕр катастрофа хыççăн, çанталăк условийĕсем пирĕн планета çинче сасартăк улшăннине пула, дельфинсем пĕтнĕ. Анчах пурте мар. Вĕсенчен хăшпĕрисем вилĕмрен тинĕссемпе океансенче çăлăнса юлнă. Вăхăт иртнĕ май ăслă чĕр чунсен кĕлеткисем улшăнсах пынă, вĕсем тип çĕртен ытларах шыва килĕштерме пуçланă. Елĕкхи аслашшĕсен хăнăхнă йăлипе хушăран хушă çырансене тухкаланă пулин те, дельфинсем хăйсен пĕтĕм кун-çулне тенĕ пекех шывра ирттерме тытăннă. Шыврах вĕсем хăйсене пурнăçра мĕн кирлине те ытлашшипех тупнă. Апат-çимĕç енчен дельфинсене пĕртте йывăр килмен, мĕншĕн тесен тĕрлĕ çимĕç шывра нумай ĕрченĕ. Вăйлă та ăслă чĕр чунсене шыв тĕнчинче парăнтарса çĕнтерме вăй çитерекенсем те тупăнман. Çавнашкал пурнăçра ăру хыççăн ăру улшăнса пынă, ĕмĕрсем ытла канлĕн те лăпкăн иртсе пынă май вĕсем те калама çук нумай улшăннă. Ĕç çинчен шутламан пирки дельфинсен пуç миминчи ăслăх центрĕсем сайраланса пĕчĕкленнĕ, хăйсем сисмесĕрех вĕсем ахаль чĕр чунсене куçма тытăннă...

— Чаплă цивилизацин юлашки йăхĕсем эппин?..

— Шыври тĕнчене хăнăхса пынăçемĕн дельфинсен çан-çурăмĕ те унти пурнăçа майлă вăраххăн улшăннине халĕ эпир те куратпăр ав. Çав вăхăтрах вĕсен цивилизаци ăрăвĕсенчен сыхланса юлнине аса илтерекен паллăсем те темĕн чухлех. Тĕслĕхрен, дельфинсем, этемсем пекех, çаплах-ха кислородпа сывлаççĕ, тăванлăх туйăмне упраççĕ. Дельфин çăварлăхĕ сасартăк шывпа тулса ларсан вăл этем пекех чыхăнса каять, вилме те пултарать. Инкекрен пĕр-пĕрне çăлас туйăм та вĕсен питĕ вăйлăн аталаннă.

Дельфинсен чĕлхе органĕсем ультрасасăллă пулни те ман гипотезăнах çирĕплетсе парать. Вĕсем тинĕссемпе океансенче нихăçан та çухалса кайманни те, çывăх паллакан дельфинсем пăр-пĕрне вуншар пин çухрăмран та çăмăллăнах шыраса тупма пултарни те тĕлĕнтерет пире. Çав хушăрах халĕ эпир дельфинсен ультрасасăллă сăмах пуянлăхĕ чакса чухăнланнине те пĕлетпĕр. Кăна Гермеспа ытти дельфинсем хушшинчи уйрăмлăхран та лайăх куратпăр.

— Анчах вĕсен пуç мими?

— Тĕрĕс, дельфинсенни пек вăйлă аталаннă пуç мими çĕр чăмăрĕ çинче хальлĕхе нихăш чĕр чунăн та çук. Этемлĕх вĕсемпе тачă çыхăну тытса ĕçлеме тытăнсан эпир дельфин майĕпен ахаль чĕр чуна куçса пырас процеса чарса лартма пултаратпăр. Енчен те ку ĕç чиперех ăнсан этемлĕх хăйĕн шыври тусĕсене унчченхи цивилизаци шайне çитерме те пикенсе пăхĕ. Туятăн-и, Рена, этемсемпе дельфинсем пĕр-пĕринпе килĕштерсе ĕçлесси çинчен калаçса татăлсан епле пысăк улшăну пулса иртнĕ пулĕччĕ пирĕн пурнăçра!

— Ĕненес те килмест малтанласа, — терĕ Рена, — анчах сăнавсем, чăнах та, эсир каланă сăмахсенех çирĕплетсе параççĕ.

Пĕр самант нихăшĕ те чĕнмерĕ.

— Чим, кимĕ сасси мар-и çав?

— Чăнах та, кам каплах каçа юлса çӳрет-ши? Биофилологпа врач дельфинсене тĕрлĕ çынсем килсе курнине хăнăхнă ĕнтĕ. Синичкин экспедицийĕ Одесса çывăхне килсе вырнаçнăранпа тинĕс кукринчи пĕчĕк пристане станицăсемпе шкулсенчен ватă çынсемпе ачасем, арçынсемпе хĕрарăмсем, пулăçăсем, салтаксемпе моряксем пĕрмай килсе тăраççĕ. Пĕрисем дельфинсен «чи аслă пуçлăхĕпех» калаçса илесшĕн, теприсем вĕсен врачĕпе — ăшă кăмăллă хĕрпе — тĕл пулнипех çырлахаççĕ, виççĕмĕшĕсем вара хăйсем тĕллĕнех шыв хĕррине анса тинĕсре ишсе çӳрекен чĕр чунсене сăнаса тăраççĕ... Анчах кĕçĕрхи пек каçа юлса килекен никам та пулманччĕ-ха... Ахăртнех, инçетрен пулĕ ĕнтĕ, çывăхри çын пулсан ку вăхăтра дельфинсем те кайнине пĕлшлле-çке вăл. Е каçа юлнă пĕр-пĕр пулăçă-и, тен?..

Электричество хунарĕнчен тинĕсри хумсем çине ӳкекен çутă пайăркисем урлă, чăнах та, пысăках мар кимĕ ишсе каçрĕ те мотор кĕрлевне майĕпен лăплантарса пристань çумĕнчи тĕттĕмлĕхе пырса чарăнчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн