Электронлă вулавăш

Хреснаннен куçĕсем шывланса кайрĕç, çакна курсан хамăн та кăмăл çемçелчĕ. Чăваш хĕрарăмĕн чунĕнче ĕмĕрхи-ĕмĕрхи асап упранать ĕнтĕ. Хреснанне те арçынсене салтака мĕн тума илсе кайнине çынран илтсе мар, хăй тӳссе пĕлет. Вăрçă пĕтни мĕн вăхăт иртрĕ пулсан та ашшĕсĕр ӳсекен ачасем çур ял. Вĕреннĕ çынсем асăрханă тăрăх, çак çĕр çине çĕр хĕрача пуçне çĕр икĕ арçын ача çуралать иккен. Анчах çирĕм çула çитнĕ çĕре арçын ачасен йышĕ пĕчĕкленсе юлать. Паллă ĕнтĕ, пăшал персе ярсан пульлин кама та пулсан вĕлермеллех. Мана та пăшалпа выляма илсе каяççĕ ав... Çавăнпа хреснанне куçĕсене шывлантарса ларать.

Пире чун каниччен калаçма памарĕç. Салтак кĕртес текенсем темиçен килсе çитрĕç те, сĕтел хушши каллех тулса ларчĕ. Раман та мана шыраса килчĕ.

Хăнаран хăнана çӳресе çав кун ывăнсах çитрĕм. Ӳсĕре перес те таçта çывăрма кĕрсе выртас килчĕ. Каçкӳлĕм асатте килне таврăнсан кăна хама хам çын пек туйма пуçларăм. Туллин сывлас та хаваслă пулас килчĕ.

Анчах хреснанне калани ăша тарăн кĕрсе вырнаçрĕ иккен: ашшĕ-амăшĕсĕр ӳснĕ ача сумсăр пулать. Пуç мимисене йĕплесе те мар, пăраласа тăма тытăнчĕ. Хăпас тесен те хăпма çук. Хама хам хавхалантарма ĕнтĕ ку таранччен пурăнса мĕн ырри пулнине кăна асаилме хăтланатăп. Пĕлӳ илейрĕм, ĕç пур, халь тата телей пирки те имене-имене шухăшлатăп. Йăпăр-япăр пуçтарăнтăм та никама ним каламасăр килтен тухса вĕçрĕм. Тӳрех медпункта. Веркка ĕç пĕтерсе каяйман-ха. Мĕн хавалĕ хускалчĕ чунра? Хам та чухлаймарăм. Сĕтел хушшинче лараканскерне ытама илтĕм, питçăмартине чуп-тума пикентĕм.

Хускалми ларчĕ вăл. Манра юн вĕресе кайнине сиссе илсен яшт сиксе тăчĕ те мана хуллен тĕртсе ячĕ.

— Ан чăрсăрлан...

Шутлă кунсем хăвăрт шăваççĕ. Хветура аппа пуçтарнă çамрăксен каçĕнче асатте ялĕнчен виççĕн кăна пулчĕç — Раманпа Муза тата Веркка. Район центрĕнчи çамрăксене Арçук хăйне кирлĕ пек те килĕшнĕ пек пуçтарнă. Аслисем пирĕнпе пĕрле сĕтел хушшинче лармарĕç. Темшĕн çав каç ман асра юлман. Баян сасси кĕрлесе кăна тăнă, ташă-юрă та пулнă, кулă-шӳг те чарăнма пĕлмен. Манăн ĕнтĕ уйрăлу тунсăхĕ ытти мĕнпур туйăмран пысăкрах пулнă та пусса-хупласа тăнă. Кампа мĕн калаçнине те астумастăп.

Çурçĕр çитеспе салантăмăр. Арçук район центрĕнчи хăнасене ăсатма кайрĕ, эпир, тăваттăн, асатте ялне тухса утрăмăр.

Хамăр пурте хаваслă. Пĕрне-пĕри пӳле-пӳле калаçса пынă майăн яла çитсе ӳкнине те сисмерĕмĕр.

Çанталăк самаях сулхăнланнă ĕнтĕ. Хăна сĕтелĕ хушшинчен вĕриленсе тухнăскерсем, эпир ăна сиссех те каяймарăмăр. Раманпа Муза пире тăратса хăварсан, эпир çул айккипе кăллĕн-кăллĕн кăна утса кайсан, çывăрма куçне хупнă яла пырса кĕрсен кĕр сивви пире те хыпашлама тытанчĕ. Манăн ăш каниччен калаçас, çар службине пĕр харăс çăтса яма пултаракан юрату туйăмне хампа пĕрле илсе каяс килетчĕ, анчах юнтармăш ачасем пек мăк та мак тунисĕр пуçне нимле сăмах та тупаймарăмăр. Веркка çар комиссариатне пырăп тесе сăмах пачĕ те пӳлĕме кĕме васкарĕ. Манăн ирĕксĕрех исленсе çывăракан асаннене шаккаса вăратма тиврĕ. Юрать мăкăртатмарĕ тата.

Çар комиссариачĕ умĕнче алă сулса çеç уйрăлтăмăр. Пĕрне те ашшĕ-амăшĕ патне те, савнийĕ патне те калармарĕç.

Канашранах пĕрремĕш çыру çырса ятăм. Унтан Мускава çитсен. Кусене çыру темех те çук-ха, командировка отчечĕ пек кăна пулчĕç вĕсем.

Пирĕн эшелон çĕр варринче темле станцăна çитсе чарăнчĕ. Пире илме пынă икĕ сержантпа пĕр майор хăçан тата ăçта чарăнассине малтанах пĕлсе пынă, çавăнпа пире çур сехет маларах хускатрĕç, сержантсем камăн мĕн лайăххи пуррине малтанах пуçтарса кайрĕç, манăн ĕçрен панă чăматана та илчĕç. Ятуллă курткăсене, пекĕсемпе чĕн пиçиххисене пурне те, пурне те пуçтарчеç.

— Пурпĕрех сире памаççĕ, пурпĕрех çухалаççĕ, — терĕç кăна.

Веркка парнеленĕ вилкăллă, кашăклă, штопорлă хутланакан ман çĕççе те пулин туртса тенĕ пекех илчĕç. Нихçан каçармаслах тарăхрăм та, ним тăваймăн, халь ĕнтĕ эпĕ хам ăспа-тăнпа, хам талайпа-екĕпе пурăнакан çын мар, çын аллинчи çын, куçарсан куçакан, тĕртсен сикекен пукане кăна. Кайран мар, халех çакна ăнланса илччĕр теççĕ ĕнтĕ.

Вагонран тухрăмăр та çухалса юлас мар тесе пĕр-пĕринчен тытăнтăмăр. Икĕ сержант пире бетонланă перрон çине илсе тухрĕç. Тем тăршшĕ шеренгăна курсан хăрасах кайрăм. Пире валли те вырăн тупăнчĕ кунта. Шеренга умĕнче офицерсем калле-малле хутлаççĕ. Пире илсе килнĕ сержантсем таçта кайса çухалчĕç. Çунăк шăрши, тĕтĕм шăрши сăмсана çуратъ.Чукун çул тăрăх чăл-пар çутăсем курăнкалаççĕ. Йĕри-тавралăха çĕр тĕттĕмĕ пусса хупласах хунă. Çавăнпа хамăр сисмесĕрех унта-кунта тĕлкĕшекен çутăсем еннелле пăха-пăха илетпĕр. Пурнăç пуррине çавсем кăна асаилтереççĕ тейĕн.

Пирĕн умра калле-малле хутлакан офицерсем пĕр самантрах таçта кайса кĕчĕç. Унччен те пулмарĕ — шеренга пуçне «Волга» пырса чарăнчĕ. Унтан иккĕн тухрĕç те пирĕн еннелле утма тытăнчĕç. Ĕнтĕ пĕр самантлăха таçта çухалнă офицерсем те тупăнчĕç. Эпир килсе çитичченех пиртен хăшĕн хăш полка каймаллине палăртса хунă иккен. Пĕрерĕн-пĕрерĕн чĕне-чĕне кăлармă тытăнчĕç. Хăлха тăратсах хам хушамата каласса итлетĕп. Хальччен илтмен темле-темле хушамата та калаççĕ, мана асаилмеççĕ-ха. Нивушлĕ сиктерсе хăварнă-ши тесе пăшăрханма та тытăнтăм.

Чĕне-чĕне кăларнă çамрăксене вăл е ку офицер хăй хыççăн утма хушать. Электровоз тăракан еннелле иле-иле каяççĕ çынсене. Акă ĕнтĕ сайралансах юлтăмăр. Тем тăршшĕ шеренга кĕскелсех çитрĕ. Чи юлашкине юлнисене, пире, вăтăр çынна валли, перрон тулли офицер юлчĕ. Пире те ятран тĕрĕслесе тухрĕç, çаврăнса утма команда пачĕç. Юлнă офицерсем пирĕн хыçран утса пычĕç.

ПАЗ автобуса кĕрсе лартăмăр. Кавказ халăх сăнĕллĕ, анчах вырăсла тап-таса калаçакан аслă лейтенант пире Верея хули шăпа тухнине пĕлтерчĕ. Эпир сывлăшран тапăннинчен хӳтĕлекен çара лекнĕ иккен. Офицер калаçма юратаканскер пулчĕ. Верея хули, ун таврашĕ çинчен пĕр-икĕ сăмах каларĕ те çĕр çинчи чи сумлă çар — ПВО çинчен пуçларĕ. Паллă ĕнтĕ, никам та ним хыçĕнче, никам та никам айĕнче пуласшăн мар.

Ир енне полка çитсе ӳкрĕмĕр. Ку вăрман варринчи çар хули пулчĕ. Самаях пысăк хăй. Пынă-пыманах мар, кайранрах ăнланса илтĕм. Хула тенине анлă шоссе икĕ пая пайлать иккен. Пĕр енче салтак казармисем, гаражсем, складсем, столовăй, мунчапа прачечнăй, тепĕр енче офицерсен çурчĕсем, клуб, штаб, çар суту-илĕвĕн лавкки.

Пире тӳрех мунчана илсе кайрĕç. Мунча умне ушкăнпа мар, пĕрерĕн-пĕрерĕн кĕртрĕç. Çаппа-çарамас салтăнтарчĕç, полк врачĕ хăй кашнине хыпашласа тĕрĕслет, ун пекех хĕрлĕ петличкăллă, наркăмăш тумлатакан çĕлен эмблемăллă сержант врач мĕн хушасса та кĕтмест, лешĕ унтан-кунтан хыпашласа пăхнă хыççăнах пĕç хушшине, хул хушшине, шакла кастарнă пуçа темле шĕвекпе сĕрсе тухать. Çӳçентерет ку, тулаштарать. Вара часрах мунчана чупса кĕретĕн. Тарламалли вырăн пур, анчах милĕк çук. Сăтăрăнкаланă, ал лаппипе унтан-кунтан çапкаласа илнĕ хыççăн душ айне тăратăн. Кашнине ывăçра çухалсах каякан супăнь татки параççĕ. Мунчалана кăпăклама та çитмест.

Тухрăм та мунчаран, мана фланельрен çĕлетнĕ аялти кĕпе-йĕм, мамăк пиртен çĕлетнĕ гимнастерка, кирза атă тыттарчĕç. Хальччен тăхăнса курман та, ăçта мĕн çыхмаллине, мĕн çаклатмаллине, мĕн тӳмелемеллине те пĕлмелле мар. Юрать васкатмаççĕ.

Вагонра пĕрле килнĕ ачасене пурне те сăнран паллаттăм. Гимнастерка тăхăнса ятăмăр та, пурте пĕр сăнлă пулса тăтăмăр. Турăшăн калатăп, малтанхи самантра пĕрле килнĕ ачасене те паллами пултăм.

Пуçланчĕ хайхи пĕрисене савăнтаракан, мăнаçлантаракан, теприсене макăртакан салтак пурнăçĕ. Вăйлине, хевтесĕррине, ăслине, аплах маррине пăхмасăрах пурне те пĕр казармăна вырнаçтарчĕç — карантина. Икшер хутлă тимĕр краватьсем, лутра тумбочкăсем, карăсăр чӳречесем тата йăлтăртатса тăракан урай. Казарми хăй тултан пăхсан ферма витине асаилтерет, шалтан вара — йĕтем айне. Ирхи апатран пуçласа кăнтăр апачĕччен плацра шап-шап пусса утса çӳренĕ хыççăн казармăна таврăнсан та çаплах хăтланатпăр. Уншăн пире никам та вăрçмасть. Эп хам ĕмĕрте пионер лагерĕнче пулса курнă, çалла пысăк йыша хăнăхман. Маншăн пурте кăсăк пек туйăнса тăчĕ. Хавхаланса пурăнма тытăнтăм.

Çитсенех янă çырусем çине час хуравсем таврăнмарĕç. Çавă кăна асаплантарчĕ. Карантинра никамран та пĕр çыру илеймерĕм.

Шофер пулнă май мана урăх нимĕн те сĕнмерĕç, тӳрех гаража илсе кайрĕç, çăкăр турттаракан фургон пачĕç. Малтан ку маншăн алтайăн ĕç тесе питĕ савăннăччĕ, анчах пĕр-икĕ кунтанах пăрахса каясса çитрĕм. Волгин хушаматлă «макаронник» манпа юнашар ларса çӳрерĕ. Вăл офицерсенчен заказ йышăнать, мана хам пек салтаксем тапăнаççĕ, уйрăмах «стариксем». Çар хулинче ниçта та эрех таврашĕ сутмаççĕ, пирĕн Вереяран кӳрсе памалла. Волгин хăйĕн «клиенчĕсене» тахçанах палласа-хăнăхса çитнĕ те, ăна ним те мар. Манăн вара ниçта кайса кĕме çук. Такамшăн ята кĕрес килмест, тытăнсан-тусан никама та мар, мана айăплаççĕ, мана гауптвахтăна ăсатаççĕ. Волгин ку ĕçпе услам тăвать, вăл ыр тунăшăн илме те именмест. Офицерĕсем те ку йĕркеллĕ япалах тесе шутлаççĕ. Манăн вара хам пеккисенчен илмелле-и? «Старикĕсем» хăратаççĕ, юнаççĕ, çăвар уçмассерен салага тесе хăртаççĕ. Командира каласа парам-ши тесе шухăшлама та тытăнтăм.

Ирхине йăпăр-япăр пуçтарăн та тухса кай мар-çке. Волгин хапха патне çитсен машинăна чартарать те тытăнать унта шăнкăравлама, такама шырама. Ăнланатăп-ха, клиентсем шырать. Манăн çав вăхăтра таçта тарса пытанас килет. Пĕри йăпшăнса пырать те кабина алăкне шаккать, тепри таçтан сиксе тухать те хăвăрт кăна укçа тыттарать. Ирĕксĕрех чееленме тивет. Волгина та пĕлтермелле мар-çке. Унран вăрттăн илсе килмелле.

Таврăннă чухне Волгин сумкине никам та уçса пăхмасть. КППра тăракансем пурте-пурте чи малтан фургон алăкне уçтараççĕ, унтан кабинăна ухтарма тытăнаççĕ. Çав вăхăтра Волгин анать те çуранах уттарать. Аптăрасах çитрĕм юлашкинчен. Салтакăн тавçăруллă пулмалла тенипе туяннă эрех кĕленчисене КПП патне çитесси пĕр çĕр метр юлсан палăртнă вырăна пытарса хăварма тытăнтăм. Гаврин замполит ăна та пулин пĕлчĕ. Пĕр уйăх ытларах ĕçлесен мана чи сумсăр ĕçе куçарчĕç, офицерсем пурăнакан урамсене шăлса тасатса тăма хушрĕç. Ирхи зарядкăна та тухмастăп, ир-ирех шăпăр çĕклетĕп те çар суту-илĕвĕн лавкки патнелле танккатăп. Малтан лавкка умĕнчи тенкел çинче темччен сӳрĕкленсе ларатăп. Командирсенчен кам та пулин килнине-тунине курсан алăри шăпăра унталла-кунталла шутаркалама тытăнатăп. Ирхи апатченех çапла тăрмаланатăп. Салтакăн мĕн ĕç тусан та вăхăт ирттермелле мар-и? Вĕрентĕм хайхи вăхăт вĕлерме.

Апат-çимĕç юлашкисене сая ярас мар тесе полкра сысна ферми тытаççĕ. Çитерсе самăртма çурисене совхозран иле-иле килеççĕ. Сысна тăрантаракан салтак Мартынюк гауптвахтăран тухма пĕлмест те, старшина мана унта куçарчĕ. Машина таврашĕ тивĕçмест. Апат юлашкийĕсене ик кустăрмаллă урапапа турттарма тивет. Çулĕ пĕрре те çывăх мар, çар хули урлă тӳрех кайсан кĕскелмелле те, чараççĕ, хушмаççĕ. Стадион тавра, карп пĕви тавра çаврăнса каймалла. Лаша та пулин туянса парăр-ха терĕм те Мельник подполковника, тытăнчĕ çак çар уставне ăнлантарма. Салтакăн, иккен, мĕнпур йывăрлăхсемпе çуклăха нăйкăшмасăр чăтса ирттермелле. Юлашкинчен хăйĕнчен хушса хучĕ:

— Вунă салтак пĕр трактора тăрать пулсан эсĕ ху тракторăн вуннăмĕш пайĕ...

Çапла вара, тракторăн вуннăмĕш пайĕ пулса тăтăм та шăл çырта-çырта ик кустăрмаллă урапана сĕтĕрме пăрахмарăм. Кунне тăваттă-пиллĕк те хутлама тивет. Сыснасем çухăрма пăрахрĕç. Мартынюк пăхнă чухне вĕсен сасси кăна илтĕнсе тăратчĕ. Апачĕ умĕнчен юлакан пулчĕ. Иккен, Мартынюк сысна хырăмне кĕмелли апата сăмакунпа улăштарса пурăннă. Калатăп çав, вăл гауптвахтăра ларнă чухне тимĕр карта леш енне темиçе хутчен те хĕрарăмсем килчĕç, Володъăна чĕнсе тухма калаççĕ. Ларать вăл тесен миçе куна хупнă тесе ыйтаççĕ.

Тунтикун Мартынюка кăларчĕç те, вăл тӳрех сысна витине пычĕ, мана хăвалама пуçларĕ. Ман ирĕксĕрех старшина патне кайма тиврĕ. Старшина Мартынюка урăх приказ пачĕ те, тинех манран хăпрĕ. Тирпейленсех ĕçлесе кайрăм. Стройпа çӳреме пăрахрăм, ирхи развода та тухмастăп. Пĕр уйăхранах эпĕ пăхакан сыснасем тулса кайрĕç. Çакна Мельник подполковник та асăрхарĕ.

— Эс мĕн-им, фермăра ĕçленĕ-им? — ыйтрĕ вăл мана кăчăк туртса илнĕ хыççăн.

— Çук-çке. Эп шофер пулнă...

— Сыснусем сан ӳкерчĕк çинчи пекех те.

— Çитерсен сысна самăрăлать.

— Хальччен те çитернĕ-çке.

Ах, чĕлхе çинчех тăрать те калас сăмах. Подполковник çак самантра пăрăнса кайман пулсан, турăшăн та, персе яраттăм та пулĕ, Мартынюк сысна апатне сăмакунла улăштарса тăнă тенĕ пулăттăм. Калама тӳр килменни лайăх тепĕр тесен. Пуçлăхсен нихçан та пурне те пĕлмелле мар.

Мельник хăйне салтаксен тусĕ тесе калаттарасшăн пит çуннине полкра пурте пĕлеççĕ. Çапах та çав кун каçхи тĕрĕслу вăхăтĕнче вăл казармăна пырасса, пĕтĕм взвод умĕнче мана тав тăвасса эпĕ кĕтмен. Хĕрелсе, унтан шуралса кайрăм. Маншăн та пĕр ырă сăмах тупăнчĕ иккен салтак службин. Кăмăл çемçелсе килчĕ. Çав каç час çывăрса каяймарăм. Тем те, тем те пуçа пыра-пыра кĕрет. Ку таранччен те никамран та пĕр çыру илеймерĕм. Ăш çунсах тухать. Мĕн пулнă-ши, мĕн пулнă-ши? Манпа пĕрле карантинра пулнă Петро Гладких юратнă хĕрĕ качча кайнине пĕлнĕ те хурала тухсан хурал пӳрчĕ маччинче çакăнма тăнă. Юрать хурал пуçлăхĕ Костенко вăхăтра асăрханă, ахаль пулсан Петро ялне цинк тупăк ăсатма тивнĕ пулĕччĕ. Веркка та урăххине куç хывмарĕ-ши, мана асĕнчен кăларса пăрахмарĕ-ши тесе кăна шухăшлаятăп. Казармăра çĕр каçса курнă çын пĕлет. Унта ирчченех композиторăн асĕнче те çук музыка кĕрлет: хăр-хар, лăр-лар, ши-ши... Музыканчĕсем хамăрах, кашни хăйĕн сассипе хора хутшăнать. Ытти чухне илтес те çук, тарăхас та çук. Ыйхă вĕçнĕ вăхăтра, ах, хытă тулаштарать-çке çакă. Тăтăм та дневальнăй патне коридора тухрăм. Ыйхине çăтса ярас тесе-ши, вăхăт ирттерес тесе-ши, çине-çинех анаслать хăй. Эпĕ ун патне пырсан юлташ тупăннăшăн савăнчĕ. Ма çывăрмастăн тесе ыйтса тăмарĕ, полк дежурнăйĕ килсе тухас-мĕн пулсан мĕн каласа тӳрре тухмаллине пĕлет вăл, çавăнпа мана кĕрсе вырт тесе каламарĕ. Çурçĕр çитичченех сӳпĕлтетрĕмĕр. «Стариксем» дневальнăйра тăнă чухне Ленин пӳлĕмне кĕрсе телевизор яма та хăраса тăмаççĕ, эпир хăяймарăмăр.

Çав каç ирчченех лапка-лапка юр çурĕ. Вăл куçран çухалмарĕ. Юр ларсан манăн кăмăл яланах пусăрăнать. Кун таврăнма тытăнмасăр, хĕвел вăрман тăррине хăпарса çитмесĕр кăмăл та уçăлмасть. Асаннерен куçнă çакă мана. Çамрăк пулсан та туйтарать çакă. Кăмăл еккине пусса тăраканни çĕнĕ юр кăна мар, канăçсăр шухăш та пур. Кашни çыннăн пурнăçĕнчех шанчăк çухатнă вăхăтсем пулаççĕ пулĕ-ха, анчах кашни çынах пурнăçа курайми пулса çитмест. Те ĕнтĕ Гладких çинчен çине-çине калаçнипе ман пуçра та çав шухăш вĕлтлетсе иртрĕ. Юрать мимене тарăнах кĕрсе вырнаçаймарĕ вăл. Гладкихе пĕр уйăха яхăн госпитальсемпе лазаретсенче вырттарчĕç те урмăша пуçланă тесе комиссацилерĕç. Пĕрне курса тепри вĕренет мар-и? Таганрог каччи Чухрай кашни каç айне яма тытăнчĕ. Ирхине тăрать те пăсланса тăракан вырăнне пире кăтартма юри уçса хурать, кравать айĕнчи кӳлленчĕкне те пулин хăй шăлмасть, дневальнăйăн типĕтмелле имĕш. Ку каллех комиссацилеттересшĕн иккен хăйне, çакна тӳрех тавçăрса илчĕç салтаксем. Пĕр ирхине тытрĕç те вĕрентсе илме шутларĕç. Ĕнерхи пек, виçĕмкунхи пек, пирĕн Чухрай йĕпе вырăнĕ çинчен тăчĕ те туалета кайса хупăнчĕ. Вăл таврăнасса питĕ чăтăмлăн кĕтрĕмĕр. Ним пулман пекех килсе кĕчĕ казармăна, тумланма пикенчĕ. Ачасем ярса илчĕç те çакна — пĕрисем аллисенчен, теприсем урисенчен — урайĕнчи-шăршлă кӳлленчĕке Чухрайпа хăйĕнпе шăлса типĕтме тытăнчĕç. Тапкаланчĕ-тапкаланчĕ те, темиçене хирĕç мĕнех тăвайăн. Унтан йĕпе чăх пек тăракан Чухрая алли пыран пĕри пыра-пыра тĕртме, чышма, ӳркенменреххисем çапса илме те тытăнчĕç. Эрнерен Чухрая урăх полка куçарчĕç.