Сар çӳçеллĕ сарă тутăр
— Пĕтерес пулать ку шăйрăка, — терĕ Павăл.
— Да-а, пĕтермелле, — килĕшрĕ унпа Иван. Вăл тракторне каялла çавăрса килес тесе утма пуçланăччĕ. Сăрмулат каллех кăшкăрса чĕнчĕ:
— Эсĕ, Еккĕм тусăм, малаллах кай. Çынсене чарса ан тăр. Шăйрăка хам пĕтеретĕп, — терĕ вăл.
Тракторсем каллех малалла хускалчĕç. Хĕвел çӳлелле хăпарнăçем хăпарчĕ, хытах пĕçертме тытăнчĕ. Катрам-катрам шап-шурă пĕлĕтсем тӳпере çаплах купаланса тăраççĕ-ха. Хăшĕсем кăштах шунă пек туйăнаççĕ, хăшĕсен шуни-мĕнĕ те палăрмасть. Трактор ĕшне хĕррипе пынă чух Нина Сатлайкина çеçпĕлсем, йӳçĕ паранкă чечекĕсем чӳхенсе ларнине асăрхарĕ. Ăшăтнăçем ăшăтать, тĕнче илемленет. Трактор кĕрлет пулин те кĕтмен çĕртен шăпчăк пĕр-ик сыпăк шăхăрса, чаплаттарса илнине илтрĕ Нина. Чун-чĕрине тӳлек ăшă çил сĕртĕннĕ пекех туйăнчĕ. Тракторне чарса шăпчăк юрланине кăшт та пулин итлес шухăш та пырса кĕнĕччĕ ун пуçне. Çук, апла хăтланмарĕ. Хыçри трактор çывхарса çитнине асăрхарĕ. Сатлайкина ассăн сывларĕ те трактор рульне тата çирĕпреххĕн чăмăртарĕ. Сур акинче кашни минут хаклă-çке. Çакна астурĕ вăл. Епле те пулин нӳрĕке сыхласа хăвармалла. Нӳрĕк вăл — пĕрчĕн, вăрлăхăн телейĕ, унăн пурнăçĕ. Нӳрĕк вăл — кашласа ларакан тыр-пул хирĕ, тыр-пулра вĕçĕ-хĕррисĕр хумханса выртакан анлă тавралăх. Кунта пурте пĕринчен тепри тухса пырать.
Унччен те пулмарĕ — каллех Сăрмулат Павăлĕ хыттăн кăшкăрни, çухрашни илтĕнчĕ:
— Еккĕм! Еккĕм, тетĕп! Еккĕм Иванĕ!
— Мĕн? Тĕнче пĕтрĕ-им? — кабинăран пуçне кăларчĕИван.
— Кур-ха! Каллех шăйрăк санăн! Мĕн хăтланатăн эс?! — çĕлĕкне сулкала-сулкала кăшкăрашрĕ Сăрмулат.
— Тек пулмасть! Каçар! Сухаласа иртсе кай эсĕ ăна! — терĕ Иван, вара тракторне чарса тăратмарĕ, малаллах кайрĕ.
Сăрмулат Павăлĕ вăл хăварнă шăйрăка ятлаçа-ятлаçа сухаларĕ.
— Вăт этем! Ничево! Çĕнĕ меслетпе çăварлăх хыптаратпăр сана! Ха! Вĕреннĕ вăл иртĕхме! Çĕр-анне тетпĕр-çке. Чăнахах та пирĕн анне вăл. Ăна капла кӳрентерме юрамасть, — кабинăран чышкине кăларса юнарĕ Сăрмулат Павăлĕ.
Хирти пĕрремĕш кун. Мĕн тери хаваслă, ырă вăл. Ун пек-кун пек тарăхмалли килсе тухать пулин те çĕкленӳллĕ кăмăл-туйăм пурпĕрех пăсăлмасть. Сатлайкина хăйĕн ашшĕне аса илчĕ. Кăштах уксахласа, тайăларах утатчĕ вăл. Хăш хире мĕнлерех сухаламаллине, мĕнле тырă аксан лайăхраххине тĕп-тĕрĕс пĕлсе тăратчĕ. Çанталăк мĕнлерех пуласса та чухлатчĕ. Ирхине хĕвел тухăçĕнчи пĕлĕт хĕп-хĕрлĕ пулсан çумăр çăвать тетчĕ. Лаша хартлатсан çанталăк пăсăлать, тулхăрсан ăшăтать тетчĕ. Ула курак краклатсан юр çăвать, сысна нăриклете-нăриклете улăм пухать пулсан çанталăк сивĕтет тетчĕ. Çавăн пек нумай-нумай паллăсем çинчен каласа паратчĕ вăл. Ун сăмахĕ ялан тенĕ пекех тĕрĕс пулса тухатчĕ.
Çак самантра татах Сăрмулат Павăлĕн сасси янăраса кайрĕ:
— Мĕскер эсĕ! Юри мăшкăллатăн-и? Виççĕмĕш хут шăйрăк! Виççĕшĕ те çак кĕтесре! Тек санăн шăйрăкна тӳрлетместĕп эп. Ху вараланине ху тасат!
Сăрмулат тракторне хыттăн кĕрлеттерсе Еккĕм Иванĕнчен иртсе кайрĕ. Лешĕн хальхинче каялла таврăнса кĕтесе тепĕр хут сухаламалла пулчĕ.
4
Бригада сĕлĕ акса пĕтерчĕ ĕнтĕ. Халь тулă акма тытăнчĕç. Виçĕ агрегатпа акма шутларĕç ăна. Пĕр тракторĕпе Каюков хăй, иккĕмĕш тракторпа Сармулатов ĕçлет. Виççĕмĕш тракторпа камăн акмалли çинчен малтан пит татсах, çирĕп палăртса хуманччĕ бригадир. Анчах хăвăрт тавçăрса илчĕ. Виççĕмĕш агрегатпа никама та мар, Нина Сатлайкина трактористкăна ĕçлеттерес пулать. Хĕрарăмсем, паллă-çке, ĕçре-мĕнре тирпейлĕрех, сыхлануллăрах. Чун-чĕри çепĕç вĕсен. Çавăнпа çĕре те çепĕçреххĕн юратма, хисеплеме пултараççĕ. Çакна асра тытрĕ Каюков. Нина Сатлайкина пĕлтĕр те акма хутшăннăччĕ. Вăл акнă хирти çуртри тип-тикĕс шăтса тухнăччĕ.
Акă халь анлă хир тăрăх виçĕ агрегат умлăн-хыçлăн тӳп-тӳрĕ шуса пырать. Вĕсем хыççăн сеялка дискĕсен йĕрĕсем тĕп-тĕрĕс йăрăмсем пулса тăсăлаççĕ. Уй-хир сăн-питне хитрелетсе, илемлетсе хăвараççĕ вĕсем. Çав йĕрсем çине ытараймасăр пăхас килет. Сеялкăсем хыçне тăнă акакансем вăрлăх диск патне еплерех аннине куç илмесĕр тенĕ пек сăнаççĕ. Пичĕсем хĕвел çути лекнипе йăл-йăл çуталса илеççĕ.
Çапла, Нина Сатлайкина кашни кунах акма тухрĕ халь. Ир-ирех килсе сĕм каçченех тăрăшрĕç вĕсем. Ансат пулмарĕ хĕре. Киле таврăнсан чул çĕклесе ывăннă çын пекех туйрĕ вăл хăйне. Аллисем те, урисем те сурчĕç. Çывăрасса вара выртнă-выртман, çав минутрах, çывăрса кайрĕ. Вилнĕ пек çывăрчĕ вăл кашнинчех. Апла пулин те ирхине амăшĕ кăшт тĕкнĕ-тĕкменех салтак пек сиксе тăчĕ. Хăпăл-хапăл тумланса апат çырткаларĕ те каллех хире тухса чупрĕ. Амăшĕ — Марук кинемей — ун пирки пăшăрханса шухăшларĕ. «Хĕре начарлатса ямастăп-и эп капла? — пăшăлтатрĕ вăл. — Ара, тракторпа çӳресси ансат мар çав. Арçынсем те кашниех тӳссе тăраймаççĕ унта. Ашшĕ тракторпа çӳретесшĕн пулчĕ-çке. Çавăн сăмахне ытараймарăмăр пулас. Чарасса чармăп та-ха, ан ĕçле унта тесе каламăп. Çапах та хĕрхенес килет-çке. Кирек мĕнле пулсан та хамăн тĕпренчĕк. Качча тухсан, ача-пăчаллă пулсан текех унпа çӳреймĕ те-ха. Тен, упăшки те унта ярасшăн пулмĕ. Ĕмĕр ирттерме темле мăшăр тупăнать-ха тата. Ăна та пĕлме йывăр. Хăш-пĕр çамрăксем халь ӳссе çитнĕ-çитменех эрех-сăра еннелле туртăнаççĕ. Кирек мĕнле пулсан та ĕçкĕллĕ çын тĕлне ан пултăрах. Аппăшĕсем ав хулана, Шупашкара, кайрĕç те унта çемьеллĕ пулчĕç. Ĕçлекен çын, паллах, унта та кирлĕ ĕнтĕ. Ахаль лармаççĕ-ха вĕсем. Халĕ сайра хутра çеç килкелесе каяççĕ. Яшт килсе кĕреççĕ те яшт тухса каяççĕ. Юрать-ха, ку вĕсем пек аяккалла каймарĕ. Каясси çинчен сăмах-юмах тунине те илтмен. Куншăн савăнатăп. Çапах та куç умĕнче. Шăкăл-шăкăл калаçма кам та пулин пур. Кил-çурта хупса лартас килмест-çке. Эп хуть вилĕп выртăп. Пурпĕрех çак паçмара кам та пулин — хамăр несĕл пурăнасса пĕлни чун-чĕрене ăшăтать-çке. Çак вырăнта пурнăç малалла тăсăлнишĕн хĕпĕртетĕн». Час-часах çакăн пек шухăш пырса кĕрет Марук кинемей пуçне...
Паян Каюков бригади тăрăшакан хире колхоз председателĕпе райком секретарĕ Николай Семенович Романов пычĕç. Автомашинăна çул хĕррине чарчĕç те кăпăшка тăпра тăрăх чылай аякках çуран кĕчĕç вĕсем. Ара, мĕнлерех сухаласа акнине хăйсен куçĕпе курас, тĕрĕслесе пĕлес терĕç ĕнтĕ. Вĕсем çитнĕ чух, тĕлнех, агрегатсене чарса тăратмалла пулчĕ. Апат вăхăчĕ çитнĕччĕ. Пĕлсе, вăхăтлă килчĕç пуçлăхсем.
Райком секретарĕпе председатель вăрлăх мĕнлерех варăнса пынине, сеялка йĕрĕсем еплерех выртнине пурне те вак-тĕвек таранах тишкерчĕç. Тем пек шырасан та хальлĕхе хурламалли тупăнмарĕ-ха вĕсен. Ун хыççăн тӳрех Сатлайкина тракторĕ патне пычĕç. Нина вĕсене алă пама именчĕ. «Манăн алли те таса мар, тусанлă-мĕнлĕ, намăс капла», — терĕ вăл. Райком секретарĕ вăтам пӳллĕ, кăмăллăскер. Костюмĕ вĕр çĕнĕ. Кĕпи шап-шурă пĕлĕт пекех таса. Сатлайкина ăна вăтана-вăтанах алă пачĕ. «Ĕçлекен çыннăн алли нихçан та вараланчăк мар», — терĕ Романов. Сатлайкина аллине чылайччен чăмăртаса тăчĕ вăл.
— Маттур эсĕ, хĕрĕм. Маттур, — терĕ.
Нина пичĕ таса хĕвел тухăç пек хĕрелсе кайрĕ. Райком секретарьне нимех те хуравлама пултараймарĕ вăл.
— Ну, йывăр мар-и тракторпа ĕçлеме? — ыйтрĕ Николай Семенович.
— Хăнăхнă. Йывăрне-мĕнне сисместĕп.
— Сирĕн колхозра хĕр трактористкăсем татах пур-и?
— Хальлĕхе çук. Пĕчченех...
— Да-а, кирлех сана хĕр тантăшсем... Кирлех.
— Пулаççĕ, Николай Семенович, — сăмах хушрĕ колхоз председателĕ. — Виçĕ хĕр ПТУра вĕренеççĕ. Çитес çуркунне килсе çитмелле.
— Эппин, апла-ха. Аван, аван. Çитес çул тăватă хĕр трактористка тухать хире. Тăватă паттăр, тăватă чечек.
— Тен, малашне хĕрарăмсен трактор бригадине тума çук-и сирĕн колхозра? Чăнах... Ман шутпа, тума пулатех. Илтетĕн-и, Сатлайкина юлташ? — хĕр трактористка çине ăшшăн тинкерчĕ райком секретарĕ.
— Илтетĕп-ха, — терĕ Нина. Вара самантлăха шăпăрт пулчĕ те çапла хушса хучĕ: — Май килĕ-ши? Темле çав.
— Мĕншĕн май килмĕ-ха? Ун пек бригадăсем пур.
— Хамăр районтах-и?
— Хамăр районта çук-ха çав. Çавăн пек бригадăна ку таврара чи малтанах сирĕн патăрта курасшăн эп. Вăт мĕнлерех ĕмĕт ман...
— Республикăра пур-и ун пекки? Кайса паллашма, вĕренме...
— Республикăра та çук пулмалла. Илтмен. Кăнтăра канма кайсан экскурсире пултăмăр эпир. Социализмла Ĕç Геройĕ Тихомирова патĕнче. Хĕрарăм трактористсен бригадине ертсе пырать вăл. Вăт пулать-çке ун пекки те... Вир тухăçлăхне темиçе хут ӳстернĕ вĕсем. Кашни гектартан ик çĕр çирĕм тенкĕ услам илеççĕ. Хĕрарăм паттăрсен ячĕ кĕрлесе тăрать унта. Пĕр районтах вăтăр икĕ бригада тет вĕсен. Совхоз директорĕ мĕн каларĕ-ха тата... Уй-хир пикисене питĕ мухтарĕ вăл. Тирпейлĕх пысăк вĕсен, каланине итлерех параççĕ терĕ. Çĕнĕлĕхсене ĕçе кĕртес енĕпе те ытларах шанма пулать иккен вĕсене. Кунсăр пуçне... Кунсăр пуçне акă мĕскер. Хĕрарăмсем арçынсен бригадипе танлаштарсан кашни гектартан ик-виçĕ центнер ытларах тĕштырă илнĕ тет...
Сатлайкина райком секретарĕ каланине чун-чĕререн итлерĕ. Хĕрӳлĕх, хавхалану çĕкленчĕ унра. Пĕтĕм уй-хир, тавралăх тата çуттăнрах, илемлĕнрех курăнчĕ ăна. Хĕвел те савăнăçлăрах кулнă пек, катрам-катрам шурă пĕлĕтсем те мăнаçлăрах шуса иртнĕ пек туйăнчĕ.
— Вăт çапла, Кайсаров юлташ, — колхоз председателĕ еннелле çаврăнчĕ райком секретарĕ. — Тăрăшсан пулать. Хĕрарăмсен трактор бригади кирлех пире. Пурнăç ыйтать. Мĕнле калас, ку вăл пирĕншĕн резерв. Илтрĕн-и, Тихон Иванович? Анчах асту. Сăмах авăртнипех тума çук çакна. Пуçарулăх, çирĕплĕх кирлĕ. Пулăшас пулать хĕрсене. Яланлăх хир уйăрса памалла. Хăйсен пултăр çав хир. Унти пĕтĕм ланкашка-тĕмĕсене хăнăхса çитчĕр вĕсем. Кунсăр пуçне акă мĕн... Ача сачĕ, ясли пирки те шухăшламалла. Халĕ пĕчĕкрех-ха вĕсем сирĕн. Çапла-и, Тихон Иванович? — Председатель çак сăмаха çирĕплетсе пуçне сулчĕ. Райком секретарĕ малаллах калаçрĕ: — Çакăншăн сана хытах пĕçерккĕ парасшăнччĕ-ха эп. Малашлăха пăхма ӳркенетĕн. Пурнăç куллен-кун ӳссе пынине манатăн. Хĕрарăмсем хире ытларах тухчăр тесе вут-хĕм сапса çӳретĕн пуль-ха. Ху вара яслине те, ача садне те ячĕшĕн кăна туса лартнă. Пысăклатас пулать вĕсене. Акă пирĕн умра Сатлайкина. Çамрăк хĕр вăл. Кăмăллăскер. Мĕн, ĕмĕр тăршшĕпех çапла пĕччен пурăнать тетĕн-им эс ăна?
— Çук, ун пек каламастăп-ха. Часрах туйне çитсе курасчĕ. Çавăн пирки ĕмĕтленетĕп, — куларах каласа хучĕ колхоз председателĕ.
— Çапла, туй пирки ĕмĕтленетĕн эсĕ. Ытти пирки вара... ытти пирки...
— Туйра ура хуçса ташлатăн-çке. Чипер инкесене куратăн. Председателе хисеплеççĕ пирĕн. Тарават уншăн ял çынни, — калаçăва хутшăнчĕ Кĕркури.
Пурте кулса илчĕç. Райком секретарĕ те ăшшăн кулчĕ. Вара тăхтасан каллех калаçма тытăнчĕ:
— Пуриншĕн те паллă, — терĕ вăл. — Çемьеллĕ пулсан ачи-пăчи те пулать. Вĕсемсĕр мĕнле-ха? Вĕсемсĕр кил-çурт илемĕ çук... Хĕрарăмсен трактор бригади тăвас тесен пурне те шута илмелле. Пирĕн хĕрсене, арăмсене тăллантарса тăраканни ним те ан пултăр. Çапла-и, Сатлайкина юлташ?
— Çапла ĕнтĕ. Унсăрăн епле-ха?
— Вăт, хĕрĕм, пикеçĕм, эсĕ те тăрăш. Хĕрарăмсен трактор бригади пулатех. Манмăпăр сире. Юрĕ... Текех тытса тăрас мар. Вăхăчĕ çавăн пек халь. Кашни минут хаклă...
— Апат вăхăчĕ иртмен-ха. Тата çирĕм минут, — терĕ Каюков.
— Пурпĕрех. Çитет. Ăнăçу сунатăп сире. Лайăх акатăр. Тавтапуç, — çул хĕрринчи машина еннелле васкасах утрĕ райком секретарĕ. Машина кабинине кĕрес умĕн ал сулчĕ. Трактористсем те хаваспах алă сĕлтсе ăсатрĕç. Колхоз председателĕ Кайсаров та унпа пĕрлех ларса кайрĕ. Ахăртнех, вĕсем урăх бригадăсене те çитсе килме шутлаççĕ пуль. Пуçлăхсен те, паллă ĕнтĕ, канăç çук çур аки вăхăтăнче. Вĕсем те, уй-хир ĕçченĕсем пекех, ирхине илĕм-тилĕм вăранаççĕ, тул çутăлас енне кайсан çеç тĕлĕрсе илеççĕ. Çур аки вăл пурне те хăй аллипе тыткалать.
Трактористсем васкасах Макаркка çырми хĕрринчи çерем çине пырса ларчĕç. Колхоз поварĕ Çинук, автомашинăпа вĕри апат илсе килнĕскер, пурне те тутлă яшка антарса пачĕ. Хăй машина кузовĕ çинче тăчĕ-ха. Кам еплерех çинине асăрхарĕ. Пурте юратса çирĕç купăста яшкине. Çинук, чăп-чăмăр питлĕ çамрăк арăм, тараватлăн хыпар тума манмарĕ: «Кăмăлăр пулсан татах ярса паратăп. Яшка çитет», — терĕ. Хирте, паллах ĕнтĕ, апат лайăх анать. Паччăр кăна. Трактористсем тепрер çăпала яртарчĕç. Нина та çак яшкана питĕ юратса çирĕ. Кăштах яртарма кăмăл пурччĕ унăн. Анчах хăяймарĕ. Каччăсем, çамрăк арçынсем умĕнче ун пек хăтланни килĕшмĕ терĕ вăл. Çинук çакна самантрах сисрĕ. «Кил, кил, Нина! Сана та ярса парам», — терĕ. «Çитет! Тек памасан та юрать», — пуçне сулкаларĕ Нина. «Мĕнле-ха апла. Апата тăраниччен çиес пулать ăна. Ĕç çăмăл мар сирĕн», — терĕ те Çинук çăпалапа тăп-тулли яшка йăтса Нина патне хăй пычĕ. Çăпалана самаях пысăк аш татăкĕ те кĕнĕ иккен. «Ай-уй, çисе ярайрăп-ши эп кăна!» — хăранă пек пулчĕ трактористка. «Çисе яратăн», — ăшшăн каларĕ Çинук. Кайран иккĕмĕшĕ те пулчĕ. Котлет. Вĕрискер.
Трактористсем апат хыççăн пăртак шăкăлтатса ларчĕç те каллех тракторĕсем патне утрĕç. Тĕттĕм пуличченех тăрăшрĕç вĕсем. Сатлайкина чĕри кăлт-кăлт тапрĕ. Илемлĕ, ырă туйăм çĕклентерчĕ чуна. Кăмăлĕ çунатланнăçемĕн çунатланчĕ. Райком секретарĕн сăмахĕсем пĕлĕтех çĕклерĕç иккен. Тăван уй-хире тата хытăрах юратас килчĕ унăн. Пĕтĕм тавралăх — тем анлăш уй-хир те, ĕшнесем-катасем те, çутă пĕлĕтсем те, Макаркка çырми хĕрринчи сарă, кăвак чечексем те, вĕсем кăна мар, авă мише юпи çумĕнчи пĕлтĕрхи хыт хура та — саламланă пек, ырă суннă пек туйăнчĕ. Çут çанталăкра, тĕнчере пурте савăнтарчĕ, килĕшрĕ.
Килне утнă чух ури çĕре лекнине те туймарĕ Сатлайкина. Каюков кăшкăрчĕ ăна:
— Кăшт тăхта-ха, Нина! Пĕрле каятпăр, — терĕ вăл.
Нина ерипенрех утма тытăнчĕ пулин те чарăнса тăмарĕ. «Пурнăçра, ĕçре мĕншĕн чарăнса тăмалла-ха? Манăн чарăнса тăрас килмест, — шухăшларĕ Сатлайкина. — Кĕркури мана яланах: «Кăшт тăхта-ха», «Кăшт кĕтсе тăр», — тет. Мĕншĕн кĕтес ман? Хăваласа çитес тесен хăех, эп кĕтмĕсĕрех, хăваласа çиттĕр. Пурнăçра, ман шутпа, кĕтсе тăни мар, хăваласа çитни лайăх, — Нина йăл-йăл кулса илчĕ. — Чим-ха, «кăшт тăхта» тенин темĕнле пĕлтерĕшĕ те пур пулас. Ара, час-часах çав сăмах çитет-çке ун чĕлхи вĕçне. Тен, чун-чĕре туйăмĕ пирки те, юрату, телей пирки те тăхтаса тăма хушмасть вăл мана? Шанма çук, пулма та пултарать, — Нина каллех йăл-йăл кулса илчĕ. — Çынни начар мар-ха вăл. Кăмăлĕ те, чун-чĕри те чиперех пек. Çапах та... — Нина сăн-пичĕ сасартăк тĕксĕмленчĕ. — Эпĕ авланнă, ача-пăчаллă арçынсем унталла-кунталла сулăннине тӳсме пултараймастăп. Этем мар вăл ун пек çын...»
Нина каллех васкавлăн утма тытăнчĕ. Мĕн тума кирлĕ-ха унпа калаçса, сӳпĕлтетсе пыни? Яла култарма-и? Арăмне, çемйине суран тума-и? Çук, Сатлайкина ун пек хăтланма пултараймасть. Акă йăмраллă тĕттĕм урама çитсе кĕчĕ вăл. Хыçалта такам йăмра тымарĕсене урипе тăк-тăк перĕне-перĕне чупса килни илтĕнчĕ. Каюков ĕнтĕ ку. Урăх никам та мар. Акă чупса çитрĕ вăл. Çурăм хыçĕнчех хашлатса сывлать. Тем каласшăн пулас. Калаймасть-ха. Сывлăшне çавăрса яраймасть пулмалла. Акă тинех калаçма пултарчĕ вăл:
— Ну, кӳршĕ темерĕн... Макаркка çырми патĕнченех чупса килтĕм. Ниепле те хăваласа çитме çук сана, — терĕ вăл.
— Мĕншĕн аплах хăваласа çитмелле-ха? Пĕччен те çул пĕлетĕн-çке. Аташсах каймăн.
Шухăшсем
Did you know that your website ch...
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...
What if your website chuvash...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...
Чăн чăнах та, сатира туйăмĕ Л...