Электронлă вулавăш

(пунăçĕпе пултарулăхĕ)

Илья Ефимович Ефимов (Тăхти) 1889 çулхи авăн уйăхĕн 4-мĕшĕнче халĕ Чăваш Республикин Тăвай районне кĕрекен Нӳшкасси (Çĕн Эльпуç) ялĕнче çуралнă. 1897 çулта Эльпуçĕнчи прихут шкулне вĕренме кĕрет, тепĕр çултан хăйсен ялĕнче уçăлнă пуçламăш шкула куçать. 1899-1903 çулсенче пулас çыравçă Сĕве хулинчи мăнастир шкулĕнче, 1903-1908 çулсенче Хусанти учительсем хатĕрлекен семинарире вĕренет. Кайран 1914 çулччен Тавăтри земство шкулĕнче (халĕ Чăваш Республикин Элĕк районне кĕрет), тепĕр вĕренӳ çулĕ Превозное ялĕнчи училищере (халĕ Удмурт Республикин Сарапул районне кĕрет) вĕрентсе пурăнать. 1915 çулта ăна вăрçа илсе каяççĕ. Пĕр хушă Епхӳри тĕн семинарийĕнче ăс пухать, Г. Комиссаровпа пĕрле Чăваш наци ушкăнне йĕркелес ĕçре тăрăшать. 1918-1919 çулсенче Шăхранти (хальхи Канаш хулинчи) учительсен семинарийĕнчи кăтартуллă шкулта, 1919-1922 çулсенче Мускаври çут ĕç комиссариачĕн инспекторĕнче, 1922-1924 çулсенче ача çурчĕн пуçлăхĕнче ĕçлет. 1924 çулхи чӳк уйăхĕнче çыравçă В.Брюсов ячĕллĕ Литературăпа художествăсен аслă институчĕн студенчĕ пулса тăрать, тепĕр çултан Мускаври Пĕрремĕш патшалăх университечĕн этнологи факультечĕн литература уйрăмне вĕренме куçать, унта 1928 çулччен ăс пухать. Аслă пĕлӳ илнĕ хыççăн И.Тăхти Шупашкара таврăнать, Чăваш тĕп педтехникумĕнче чăваш чĕлхипе литературине вĕрентме пуçлать. Ӳпке чирĕпе аптраканскере тепĕр виçĕ çултан инвалида кăлараççĕ. Нумай вăхăт чирлесе пурăннă хыççăн 1938 çулхи нарăсăн 22-мĕшĕнче И.Тăхти Шупашкар больницинче вилсе каять.

И. Тăхтин çырас ăсталăхĕ те, пурнăçа ӳкерес мелĕ те мĕн пуçламăшĕнчен вĕçне çитичченех пĕр стильлĕ тата пĕр шайра пулман. Çавăнпа та унăн пурнăçĕпе пултарулăхне тапхăрласа пăхни питех те кирлĕ. Çакăн пек тапхăрсем çине пайлама пулать: 1. 1905-1918 çулсенчи пултарулăхĕ. 2. 1919-1924 çулсенчи пултарулăхĕ. 3. 1925-1930 çулсенчи пултарулăхĕ. 4. 1931-1937 çулсенчи пултарулăхĕ.

1905-1918 çулсенчи пултарулăх И. Тăхти пултарулăх ĕçне халăх сăмахлăхĕпе кăсăкланнă май кĕрсе кайнă. 1905 çулта вăл Н.Никольский ыйтнипе тĕрлĕ халапсем («Пăкачав», «Ялсем мĕнле пуçланса кайнă», «Ыраш пучахĕ мĕншĕн кĕске», «Ят хурса яни»), йăла-йĕрке çинчен каланисем («Çын вилсен тăвакан йăла-йĕрке», «Тырă акакан каланă кĕлĕ»), мифла сăнарсем çинчен («Арçури мĕнрен пулать», «Хĕртсурт») пухать. 1906 çулта пулас çыравçă семинарире алпа çырса кăларакан «Шурăм пуç» журнал валли «Мĕн курни, мĕн илтни» ятпа тепĕр виçĕ халап çырса парать. Вĕсемпе усă курса вăл каярах илемлĕ хайлавсем çырать. Тĕслĕхрен, Çĕн Пуянкассинчи Вестĕртен çырса илнĕ истори халапне тĕпе хурса И. Тăхти 1924 çул тĕлне сăвăлла-прозăлла калав хайлать, ăна вăл «Элихун» поэмăн иккĕмĕш пайне вырнаçтарнă. Çавăнтах çыравçă тăван тăрăхĕнчи ялсем пуçланса кайни çинчен калакан халапсене кĕртсе янă.

«Эпĕ çуралнă çĕр-шыв» (1907). Хайлав жанрне çырнисен пуххинче тĕрленчĕк тесе палăртнă. Сăмахсарта çав сăмаха вырăсла «зарисовка, наброски, путевые заметки» тесе куçарнă. Хайлаври калавçă чи малтан аса илĕве тĕпе хуни, унта вăл истори халапĕсене, ваттисем аса илнисене каласа пани курăнать. Вăл темиçе яла танлаштарса тишкерӳ те тăвать: «Чӳрече хупписене сăрламан, сăрлама укçа кирлĕ, пирĕн ялти чăвашсем пуян мар, çавăнпа хутахай хыççăн пит каймаççĕ… Ĕç хыççăн йăванарах çӳресен, апата тутлă çисессĕн вара çултан çула çитерсе пырасси питĕ хĕнĕ».

Юнашар Энĕшпуç ялĕнчех (çав ялтан И. Тăхтин амăшĕ, Каюк таврашĕнчи Трахвинĕн Укахви ятлă хĕрĕ тухнă) урăхла иккен. Унта ĕçкĕ-çикĕпе вылянмаççĕ, «çут тум тăхăнса, пасар тавраш илсе» укçисене пĕтермеççĕ. Çав ял пуянĕсем те арманти вырăссемпе ĕçсе çӳремеççĕ. «Ĕçес тесен — укçа пур вĕсен, сăра тăвас тесен салат нумай вĕсен. Сăра пит ĕçмеççĕ вĕсем; эрехе те çулталăка четвертрен ытла пĕтермеççĕ вĕсем», — малалла пуянсем «шутлă çынсем» пулнине ĕнентерет çыравçă. Кунтах пĕрремĕш хут ял пупне хак пани пур: «Пуп ун патне пырсан, пупа çăмарта пĕçерсе парас пулать, мĕншĕн тесен унăн хырăмĕ çăмах яшкине юратмасть, пултран шӳрпине те ун таса тути сыпаймĕ».

Çак 20-мĕш çулсенче вăйлах палăракан ирони стильлĕ, тишкерӳллĕ хайлава синкретикăлла жанрпа (унта пейзаж та, публицистикăллă пĕтĕмлетӳ те пур) — очерк жанрĕпе — хайланă. Унти тĕп шухăш (чухăнлăх ĕçкĕ-çикĕпе иртĕхнинчен, яка тумланма тата пуп таврашĕпе туслашма тăрăшнинчен килет тени) çыравçăн «Финляндияра пурăнакан халăхсем» ятлă очеркĕнче (1908) те сисĕнет. Финсемпе белоруссен, литвасен пурнăçĕ çинчен çырнă хыççăн автор еврейсем пирки калама пуçлать: «Еврей еврее пур çĕрте те пулăшма, ăс пама тăрăшать. Эрех хăйсен аллинче пулсан та еврей, вăл çын ĕмĕрне кĕскетнине пĕлсе, ĕçмест».

Çапла вара И. Тăхти хăйĕн малтанхи очеркĕсенче, тĕпрен илсен, çутлăх ыйтăвĕсене хускатни курăнчĕ. Вĕсенче çыравçăн иронийĕ (таса туталлă пуп тени хăех мĕне тăрать!) те сисĕнет.

«Ухливан вутăша улталани» (1908) ятлă юмаха И.Тăхти хайла мелĕсене упраса çырса илме тăрăшнă. Вуланă чухне куç умне хайлаçă сăнарĕ тухса тăрать. Илсе пăхар-ха хăш-пĕр вырăнсене: «… кӳлле ялт! чĕвĕнчĕ»; «Хайхи вутăш, каланă пек, «ĕшт, ĕшт!» тесе пырать шĕшкĕ тĕмĕсем хушшинче. Сасартăк сиксе тухрĕ мулкач, шĕшкĕ çапсем, тĕмсем, тункатасем урлă ярна пырать. Вутăш та ун хыççăн: «Ан кай-ха, тан тăрса чупар!» — тесе, икĕ уран чупса ырса, тăват уран пырать…»; «… ырнăскер, пуçне усса пы-ырать Ухливан патне».

Çапах та çав юмах хайлаçă сăнарне хăй кăна калăплайман пулĕччĕ: кунта итлевçĕ (вулавçă) тимлĕхĕ Ухливанпа вутăш ачи хушшинчи тупăшăва йĕрлĕччĕ. Юмахран юмахлă калав туса уйрăм кĕнекен пичетлеме шухăш тытнă И. Тăхти унăн пуçламăшне («Ĕлĕк-авал Ухливанпа матки пурăннă. Вĕсен икĕ ывăл, виçĕ хĕр пулнă. Ухливанпа матки темĕн чул ĕçлесе те пурнăçне çитереймен. Ултă çултанпа Ухливан пĕр кӳлĕ хĕрринчи шĕшкĕ катине тĕплесе вир акса тăнă») туртса хурать те калавçă-хайлаçă сăнарне кăтартакан абзацсем кĕртсе лартать. «Пĕрре, хĕлле, каç пулттипе кӳршĕри Пилеш Мĕтри патне кайрăм, шакăлтатса ларма» — текен йĕркесем калу чăн пулса иртнине аса илни пек сыпăнса пырасса систереççĕ. Ваçка ятлă калавçă юмах ăсти иккен.

Хĕллехи çĕр вăрăмран чăваш çынни çĕрĕпех ал ĕçĕпе тăрмашать: улахри хĕрсем каччăсем çине пăхса ларнă вăхăтрах икĕ йĕке таран турахуп çиппи авăрлама, ар çынсем виç çăпата хуçса, тăваттăмĕшне тавăрса хума пултараççĕ. Авă, Ваçка юмахçă кӳрши те, юмах итлеме хатĕрленсе, çăпата кантри явма пуçăнать. Хăйĕн пултарулăхне кăтартиччен «Ваçка пичче, юмах яма ăстаскер, акă мĕн калать: «Эпĕ çитмĕл çичĕ юмах пĕлетĕп; хĕрĕх те пĕр халап, утмăл тăхăр юмах пĕр чара нӳхреп шывĕ ĕçсен аса килет, хĕрĕх те пĕр халап икĕ саккăр, хăрах тăххăр ăскăч пыл шывĕ сыпсан тин чĕлхе вĕçне çитет. Халĕ сире, итлессĕр питех килет пулсан, çитмĕл çичĕ юмахран пĕрне ярса кăтартам».

Юмахлă калавăн икĕ пайне çыхаканĕ — Ваçка юмахçă сăнарĕ. Вăл пĕрремĕш пайри тĕнчере пурăнать, çав хушăрах тепĕр пайĕнчи ĕç-пуçа та пĕлет, хăй куçĕпе курнă ăна («çитрĕ те сиксе анчĕ», «йĕри-тавра пăхрĕ»…) Вулавçă юмаха вуланă чух та ăна калаканĕн сывлăшне туйса пырать. Лешĕ те манса каймасть хăйне итлекене. Пĕр вырăнта вăл çапла калани те пур: «Ухливана çакă çеç кирлине юмах итлекен те пĕлет».

Хайлав тĕп шухăшĕ унăн ятĕнче палăрманни иккĕленӳсĕр. Ухливан вутăша улталани çинчен калаканĕ хăй тĕпре тăрать кунта. Вăл сăмах ăсти, хăйне евĕр асамçă. Вăл сăмахпа ахăртиччен култарма кăна мар, выльăх-чĕрлĕх хунавне хăртма та пултарать («Юмах янине путексем илтсен, сурăх ĕрчемест»). Шăпах çавăн пек çын ячĕпе И.Тăхти каярах çапла çырнă:

Çилленме мар, вăрçма мар,

Тутлă шăршă сартăрччĕ.

Сăмах шăмакка пек сыпăкăн-сыпăкăн ӳссе чечеке ларма, таврана тутлă шăршă сарма пултарать иккен. Сăмах ăстин тĕп тĕллевĕ те сăмах çумне сăмах хушса çынсене çав сыпăнун илемĕ-ырлăхĕпе савăнтарасси-мĕн. Çак ытарлăхра И.Тăхти пултарулăхĕнчи тĕп енĕ курăнать. Унăн хайлавĕсенче ĕç-пуç черетленĕвне мар, чи малтан сăмахсен сыпăнăвне сăнамалла, вĕсем çурнă чечек шăршине туймалла.

1910 çулта И. Тăхти хăй вĕрентекен ачасенчен тĕрлĕ юмах-халап, юрă-сăвă çырса илни, вĕсен пĕр пайне тепĕр çултан «Тавăт, Мĕлĕш, Шураç юррисем. Туй юррисем» ятпа Хусанта уйрăм кĕнекен кăларни паллă. Пичетленмен текстсен хушшинче çыравçă хăш-хăш ял чухăн е пуян пулнине палăртни пур, çав вырăнсенчен хăшне-пĕрне илсе пăхар-ха:

«Тавăтăн çĕр тӳремрех, тырă питĕ лайăх пулакан вырăн. Вĕсенĕн тырă пулман çул сайра. Анчах унта халăх питĕ ĕçкĕллĕ, ӳркевĕçрех, питĕ ятахай. Халăх çинче ятлаçаççĕ, ĕçе тĕрĕс тумаççĕ, эрех шутсăр нумай ĕçеççĕ. Çавăнпа Тавăтра халăх начар пурăнать…

Павлушкăнĕсен çĕр сăртлă, начар, тырă та начар пулать. Вăл ялта питĕ ĕçлеççĕ. Унти çынсем пурте пуян, никамăн та укçа çĕр тенкĕрен кайи çук. Павлушкăнĕнче эрех ĕçекен çукпа пĕрех…»

Çак йĕркесем И. Тăхтин очеркĕсенчи шухăшĕсемпе тӳр килеççĕ. Çутлăх идейисене çав очерксем кăна мар, «Хураç» («Ĕçчен çын») калав та пăхăннă. Унти тĕп харкамçă чухăн пурăнни вăл кахал тата ĕçкĕç пулнинчен килет иккен. Хураç сăвăлла шухăшласа каланă сăмахсене çыравçă Н. Некрасовăн «Юрăсем» ярăмри «У людей-то в дому — чистота, лепота…» сăввин куçарăвĕнчен илни паллă. Вырăс сăвăçи чухăн хресчене пусмăрлани çинчен çырнă пулсан, И. Тăхти вара çав сăмахсене ялти ĕçкĕçпе кахала калаттарать. Ку вăл çыравçă ун чухне çутлăх идейисене мала лартнине пĕлтерет.

Чи тĕлĕнмелли калав ячĕпе унăн шухăшĕ каллех тӳр килменнинче: çав кĕнеке «Пуян пулас килсен çак кĕнекене ил» ятпа пичетленнĕ. Хайхи пуяс ĕмĕтлĕ çын туянать те ăна ĕçлемесĕр, вăй хумасăр пуйма май çукне ăнланса илет. Е тата çав хайлавах 1926 çулта панă çĕнĕ ята илер-ха: «Ĕçчен çын». Вулавçă пĕр ӳркевсĕр çын çинчен вуласа пĕлме хатĕрленет, Хураç чухăн пулнинчен тĕлĕнет. Хайлав ятне кĕртнĕ сăмаха (ĕçчен) хирĕçле пĕлтерĕшпе ăнланмаллине вăл вуланă май тин ăнланса илет. Хайлав ячĕсен пĕлтерĕшĕ И. Тăхтин пачах урăхла, вĕсене чылай чухне тĕрлĕ вулавçăран ансатраххисене асра тытса пыни сисĕнет. Çакă автор пĕр хайлавах темиçе сийлĕ шухăш варма тăрăшнипе те çыхăннă.

Халĕ çыравçă пултарулăхĕн малтанхи тапхăрĕнчи паллăрах енĕсене тепĕр хут палăртса тухар.

1. Çутлăх идейисемпе хавхаланнă çамрăк Тăхти очерксем çырать, «Хураç» ятлă калав хайлать. Каярах (10-мĕш çулсенче) вăл романтикăлла хавха енне сулăнать («Элихун»).

2. Халăх сăмахлăхĕнчи тĕслĕхсене çыравçă текста автор идейине ăста пăхăнтарса кĕртсе лартма пултарать. Ун пек чухне вулавçă фабула йĕркеленинчен ытларах сăмахсене хайла мелĕсемпе сыпăнтарса пыракан калавçă-хайлаçă пултарулăхĕпе паллашать, сăмах техĕмĕпе киленет.

3. Тăхти хайлава тĕрлĕ шайри вулавçă валли тĕрлĕ шухăш варса хума ăста пулни палăрать. Çавна пулах хайлав ячĕсем унăн тарăн идейипе çураçăнса тăмасан та пултараççĕ.

1919-1924 çулсенчи пултарулăхě. Ку тапхăрта И. Тăхти поэзии енне вăйлăрах сулăнать. Акă унăн хăш-пĕр сăввине пăхса тухăпăр.

«Çав-çав çĕрте, çав çĕрте» сăвва (1924) пуçĕнчен вĕçне çитичченех çав мелпе çырнă. 1924 çулхи чӳкĕн 22-мĕшĕнче Тăхти хайлав çинчен акă мĕн çырса хурать: «Тепĕр хут пăхса тухрăм. Иван Викторович вуланă хыççăн çĕнĕ улшăнусем кĕртнĕ май хайлаври юмахлăхăн сывлăшĕпе анлăшне малтанхи пекех хăвармалли хама та курăнчĕ».

Сăввăн стилĕ юмахлăхпа халаплăх енне туртăнни унăн ятĕнчех палăрать. Пĕр вариантра вăл «Пуп кушакĕн юмахĕ» ятпа тăрать. Çав хушăрах юмах пек вуланакан «тет» пайĕ хайлав çурринчен те сахалтарах. Унта автор-харкамçă «Асамăçа-карчăка, Çветтуй юмăç-вĕрӳçе, Кăтра пупа асăнса» çырнă. Хура халăхăн чăххисем çăмарта тăва пуçласан, ĕнесем пăруланă хыççăн сарă çусем шăратма тытăнсан, çĕнĕ тырра авăртса кĕрпе тусан пуп таврашĕ питех те савăнать тет. Вĕсем ял тăрăх сĕренри пек, уй чӳкĕнчи пек пуçтарса çӳреме тухаççĕ тет. Ун пек чухне чӳк пуçĕлле кĕлĕ сăмахĕсем калаççĕ тет. Хăйсем ыйтнине памасан вара вĕрӳçĕ пек вĕреççĕ-сураççĕ, ылханаççĕ тет. Пупĕ те, юмăçĕ-вĕрӳçи те пĕрех иккен: вĕсем хура халăха улталаса пурăнаççĕ.

Малалли калу кĕтмен-çĕртен палт! çаврăнать. Вуланă май автор-харкамçă хăй те пуп пекех вăрă таврашĕнчен тухнине пĕлетпĕр. «Вăрă йăли-саккунне Хура пупран кая мар Муштак пекех чухлатăп», — тет вăл хăйĕн çинчен. Хайхи ырă та «Колчакри» пек ыттисене питлекен калуçă вырăнне пачах урăх сăнар калăпланать. Вăл вулавçа хăй лаша вăрри Шаккурăн ывăлĕ пулнине çине тăрсах ĕнентересшĕн.

Хайлавăн пĕр варианчĕ çапла йĕркесемпе вĕçленет:

Манăн юмах сыпăкне

Илĕр пурте тавçăрса.

Тепĕр варианчĕн вĕçĕ кăшт вăрăмрах:

Çич çĕр çитмĕл татăкне

Армак-чармак чавкалать.

Хайхи юмаха çыраканĕ чаплă лаша вăррин ывăлĕ те мар иккен. Вăл хăйĕн сăн-сăпатне асамлă юмахри асамçă пек, «Арçури» поэмăри арçури пек пĕр вĕçĕм улăштарма пултарать. Маски-писевĕ вара йышлă унăн: курнăç-мухтанчăкăн, мĕскĕн ăçтиçукăн, чаплă вăрă-хурахăн, çăвар картарса итлеттерекен халапçăн…

«Çĕнĕ çул» сăвва (1924) И.Тăхти чăваш сăмахлăхĕнчи кĕлĕ тата пил тексчĕсен стилĕпе калăпланă. Сăвва «Канаш» хаçата ярса панă чухне вăл çапла ăнлантарнă: «Вăл сăвва эпĕ чăвашсем чӳк тунă чух кĕл тунă майлă çыртăм». Кунти автор—«эпĕ» кĕлĕ калакан чӳк пуçĕ пек курăнать, вăл турăпа куçа-куçăн тăрать, çĕр çине космос ытамĕнчен пăхать. Хайлаври тĕнче — чăвашăн тĕнче курăмĕн, унти шухăшлав-сăнарсем те чăвашăн традицилле пурнăçĕнчен илнĕскерсемех. Харкамçă çут çанталăкăн йĕрки арканасран асăрханать, тĕнче тĕрекне çирĕплетме тăрăшать. Тĕнчен, космосăн хăйĕн тыткăчи пулмалла, унти япаласен хăйсен еккипе çӳремелле, çĕр çинчи пурнăçа сиен кӳмелле мар вĕсен: