Электронлă вулавăш

Стадионран эпĕ, — лайăххăн астумастăп та, — утса марччĕ пулас, вĕçсе тухса кайрăм пулмалла.

Чимĕр-ха, мĕн терĕм çак эпĕ, пулас, терĕм-и? «Пулас» мар, чăн-чăнах. Ахальтен-им, пĕлĕтсем пуçа халĕ те лăпкасах тăраççĕ акă. Ыррăн-ыррăн çупăрлаççĕ, ачашшăн-ачашшăн... Апла пулсан, ним иккĕленесси те çук, эпĕ вĕçнех.

Ытти-хăтти, тепĕр тесен, çăкăр хытти. Вĕçнĕ-и, вĕçмен те-и — çăва тĕпне. Анчах пĕрне вара лайăх, питĕ лайăх астăватăп. Çав самантра эпĕ — ку ĕнтĕ никам хирĕçлейми факт — нумай-нумай, шутсăр, чамасăр нумай юрлама-ташлама, сикме-чикеленме пултарнă. Унтан тата — кăшкăрма. Тĕнче кисренсе тăрасла кăшкăрма. Юлашкинчен, килсе çитрĕ иккен çапах та юлашкинчен!..

Ĕненме эсир, туятăп-ха, тăруках ĕненсе те пăрахмăр. Анчах ман чăн сăмаха чăннипе калас. Паян, ара çав, паян, пирĕн команда, пĕлетĕр-и, мĕн туса хучĕ? Вăл... Чăннипех тĕлĕнсе хытмалли япала ĕнтĕ, хула халиччен курман-илтмен тĕлĕнтермĕш... Вăл тытрĕ те вăййа хăнасенчен выляса илчĕ. Ак еплерех!.. Шучĕ пысак теместĕп, пысăк мар. Ун умне, тепре каласан, лешсене таптаса лапчăтас тĕллев те лартман-ха Чи кирли, чи хакли кунта — çĕнтерӳ. Вăл пур, вăл акă — кĕсъерех. Ну, калăр ĕнтĕ, уяв мар-и çакă? Уяв, чăн-чăн уяв! Мĕнле йышши-ха! Кун пек чух ĕлĕкхи çынсем чаплашка сăрине кăна мар, путеклĕ сурăхне те шеллесе тăман-тăр. Паллах, тăман, — вырттарнă та сĕрнĕ.

Çĕнтерĕвĕ чăннипех те чапли пулчĕ вара. Çĕнтерӳрен çĕнтерӳ. Ну пачĕç те, ну çапрĕç... Кунашкал шерпет сыпасса, пытармастăп, кăçал сунманччĕ. Шутламан та. Ялан эрĕм шывĕпе хăналаса тăнă çĕрте кам-ха, ара, эскимо хыптарасса ĕмĕтленме хăюлăх çитерĕ? Пулчĕ, хыптарчĕç. Кăштпа кăна та мар, çăвар туллиех. Сим-пылĕ халĕ те чĕлхе çинчех тăмасть-и акă. Ай, çĕнтерӳ, ай, чĕремçĕм-чĕрем...

Çук, ачсемĕр, пирĕн телей те тимĕр арчара мар-мĕн. Кăваккуппи, тем тесен те, уçăлчĕ-уçăлчех! Малашне ĕнтĕ...

Атту тек мăкăр та мăкăрччĕ-ха: «Сирĕн «Хĕлхемĕрпе»... Футбол мĕн иккенне чăнтан пĕлмест те, команда пулать-и çав. Фу...» Ахаль кăна калаçни юрамаллаччĕ те, хăшĕ-пĕрисем куçĕ-пуçĕсене йӳçĕ кăшман çинĕ чухнехи пек йĕрĕнчĕклĕн чалăштарсах тавлашма пăхатчĕç-ха. Курăр акă, пĕлĕр халĕ пирĕн «Хĕлхем» мĕнлине!

Ăс вĕрентет тесе ан калăр та, футбол вăл, йĕкĕтсем... Ха ĕнтĕ, пăх ĕнтĕ, тути-çăварĕсене каллех тем ирсĕрлетсе пăрахрĕç. Эсир, мĕн, мана спорт йĕркине ăнланман çын тесшĕн-и, элле? Хĕпĕртесе ӳкме васкамасса пултаратăр, ăнланатпăр. Сиртен каях та мар. Пĕлессĕр килет пулсан, эпĕ хам та... Ара çав, мĕн лĕкĕртететĕр вара, спортсмен. Начар йышшиех те мар. Кунта формăсăр килнине ан пăхăр эсир. Эпĕ ăна общежитире пĕрре те пăрахмастăп. Çакнашкал саплашăнать вăл хăех. Ну, хăвăр кампа юмахланине чухлатăр-и ĕнтĕ пăртак?

Япалана ăна, тăвансем, тăвăррăн мар, анлăн ăнланас пулать. Сарлакан, ытамлăн. Ун пек тесен-тĕк, чи малтанах сан хăвăн универсаллă пулмалла. Унсарăн, хай, мĕнле калаççĕ-ха, пылчăк çине питпе лĕплетесси те аякках тармĕ.

Эпĕ хам, чăнне калас-тăк, сăмахпа та парăнмастăп та, ĕçпе те никамран юлмастăп. Спорт енĕпе вара — пушшех те. Пуринчен ытла доминопа бильярда кăмăллатăп эпĕ. Пластмасса шакмаксем çат! та çат! çатлатнипе шăмă çаврашкасем пĕр-пĕрин çумне шарт! та шарт! çапăннинчен пысăк ырлăх маншăн çут тĕнчере урăх çук та пулĕ. Çуках, татса калатăп, çук.

Шашка-шахматран та тармастăп эпĕ. «Лашасемпе» «слонсене» хăвалатăп çеç. Сывлăш çавăрса илме памасăр тустаратăп. Атака хыççăн атака, унтан татах атака! Паллах, пур чухне те... Çук çав-ха, пур чухне те йĕркеллех пулса тухаймасть-ха ку тĕлĕшпе халлĕхе. Ахаль хам фигурăсен ячĕсене йăлтах пĕлетĕп ĕнте. Малашне ман вĕсемпе усă курас ăсталăха çех ӳстермелле. Сыхланăр вара ун чух сергиевскисемпе нежметдиновсем, петросянсемпе тальсем, асăрханса, йĕри-тавралла пăхса сыхланăр!

Волейбол площадки çине, суйса çылăха кĕместĕп, тăман. Чĕнме общежитире пĕрле пурăнакан ачасем кулленех чĕнеççĕ-ха: атя та атя. Анчах — кайман. Мечĕкĕ итлемест-ха та унта... Эсĕ ăна, путсĕрскере, пĕр еннелле тĕксе ярасшăн тертленетĕн, вăл пур, эсрелĕ, пачах урăх çĕрелле сиксе ӳкет. Çинчен-ха, — мăшкăл мар-и, ара, пӳрнесене хуçса пăрахас пекех ыраттарса хăварать. Усал вăкăр ĕнтĕ, мур тĕплесе каясшĕ, чăн-чăн усал вăкăр...

Э, тепĕр тесен, ку тарама. Хам çинчен пуплесе çитĕ. Унсăрăн мухтанать теме те пултарĕç. Сахал-и-мĕн пирĕн йĕплĕ чĕлхесем? Сыххăн ашшĕ-амăшĕ вилмен, тет, çавăнпа луччĕ пуçарнă сăмахах тăсар-ха малалла.

Çапла, ачсемĕр, çапла, футбол вăл, спортăн пур вăййисем пекех, ăсталăх. Унтан тата — тактика. Футбола ăна, юлташсем, выляма пĕлес пулать. Унсăрăн турнир таблицинче мĕн ӳссе ларасси паллă — «çĕрулми». Ку вăл спортсменсен чĕлхипе каласан. Халăхра ăна ансатрах: «çаврашка» е «нуль» теççĕ.

Пирĕн «Хĕлхем», сирĕн умăрта пытарса тăмăпăр ĕнтĕ, халиччен чăн та савнăçне кӳрсех çитереймерĕ-ха. Малтан хамăр стадионрах, ырă кăмăллă хуçа пулас тесе-и, тем, килнĕ хăнасене очкосем тыттара-тыттара ячĕ. Каярах, турнене тухса кайрĕ те хăй телейне унта валеçсе çӳрерĕ. Пулчĕç-ха унашкаллисем, пулчĕç. Анчах эсир, тăванăмсем, пулăм тенин сăлтавĕ пурри çинчен ан манăр. Ку пулăмăн та çук мар вăл. Пĕчĕк тесе те калаймăн ăна. Хăвăрах шутлăр, команда йĕркеленнĕ çеç-ха, çамрăк. Çинчен, футболисчĕсем те хамăрăн мар, ăçтан çитнĕ унтан тупăннăскерсем çех. Кун пек чух, паллах, кăлтăк-сăлтăксăр пулмасть ĕнтĕ. Çапах та эсир, йăлăнсах калатăп, ун пирки шăв-шав ан çĕклĕр, тархасшăн, ан çĕклĕр. Атту, футболистсем каялла пăрахса кайĕç те, командăсăр тăрса юлма пултарăпăр. Ку хăрушă япала вара, çав тери хăрушă.

Ну, паян... Паян «Хĕлхем» нихçанхинчен те çӳллĕ пусăмра пулчĕ. Халиччен пулман пусăмра. Савăнтарчĕ вăл мана, тĕлĕнмелле хытă савăнтарчĕ.

Асăрхăр, мечек центрта акă. Шурă çăмха евĕрскер, симĕспе ятарласа сăрланă пек курăнакан стадионăн шăп та шай вăта çĕрĕнче вăл. Выртать, хăйне кам та пулин пырса ура пуçĕпе лайăххăн кăна ачашласа илессе кĕтсе выртать. Чăтаймасăр кĕтет.

Лĕпĕр-р! çурăк хăма пек çарăлтатса каять сасартăк шăхличĕ. Тĕлĕрме пуçланă стадион, çакна илтет те, самантрах вăранса тăрать: «Э?.. ĕ?.. ă?..» Хăлхи мулкачăннилле чанк тăратăннă, куç-пуçĕ шакмакран та пысăкрах чарăлнă. У-у-у! улать тепĕртакран, у-у-у-у! Калăн, ăна темĕнле хăватлă, çĕнĕ йышши хăватлă чун пырса кĕнĕ.

Тăрăхла чашăк тĕпĕ евĕр тăсмак площадка темиçе минут каярах кăна-ха пуш-пушах тăратчĕ пулсан, халĕ вăл йăлтах аташнă электронсен кĕтĕвĕпе тулса ларнă. Тĕрлĕ тумлă электронсен кĕтĕвĕпе. Хĕрли те, сарри те, шурри те пур кунта. Кĕскен каласан, темĕнли те. Пурте тата хăйсем, чаракне çухатнă тейĕн, пĕрре те вырăнта мар: вĕçĕмсĕр ыткăнаççĕ, вĕçĕмсĕр кускалаççĕ — е лерелле вĕтĕртетсе каяççĕ, е кунталла йăкăртатса килеççĕ. Хыпаланса чупнă май пĕр-пĕрне пыра-пыра çапăнаççĕ, явăçа-явăçа ӳкеççĕ, унтан йытăпа кушакла паллашса илеççĕ те каллех анăш-тăвăш варкăшма пуçлаççĕ. Кĕтӳ ĕнтĕ, чăн-чăн кĕтӳ. Кашкăр шăршине сиснĕ сурăх кĕтĕвĕ.

Бутса ырлăхне туйма ĕлкĕрнĕ мечĕкĕ вара хаваслă. Çĕнĕ инке пекех хаваслă. Савнăçне ниçта хураймасăр, сывлăшра та хура чĕкеçле ярăнать, çĕр тăрăх та акатуй лашилле ерĕхет. Хăйне хĕнеççĕ, хăйне тӳнккеççĕ — вăл пур хăнк та тумасть. Пачах-ха, аяк пĕрчисене тата ытларах хыçтарасшăн енчен еннелле çаврăнкаласа çех тăрать.

Пуçарулăх малтан пĕтĕмпех пирĕннисенче. Площадка тăрăх каллĕ-маллĕ кумакан шур çăмхана вĕсем хăнасене (хуçисем камне вăл та чухлать-и, элле, апăрша?!) пачах памаççĕ темелле. Парсан та — вăхăтлăха çеç. Унтан илеççĕ те каллех лешсен хапхи патнелле хӳтерсе каяççĕ.

Пăртакран «Хĕлхемĕн» хевти хавшалчĕ пулмалла — вăйă майĕпен кунталла куçа пуçларĕ. Пирĕн хапха еннелле шăвать. Хура çĕленле йăпшăнса шăвать. Ха, пăх-ха, чăннипех килет вĕт! Асту, ĕнтĕ, епле сĕмсĕррĕн çывхарать. Кун пек пулсан... Э-э, çук иккен, çук, кăлăхах пăшăрханнă. Текех куçма памаççĕ, чарчĕç. Пирĕннисене те тăмран йăваласа хытарман-мĕн, ăнкараççĕ, мĕнрен мĕн сиксе тухма пултарасса аванах чухлаççĕ. Инкек-синкеке сахал мар тӳссе курнă çав ĕнтĕ эпир, сахал мар.

Сарăпсăр мечĕк çаплах ĕрĕхет, çаплах канăçсăр. Е пĕр-пĕр кукша пуç çине çатлатса çиçĕм çиçтерет вăл, е, ура çумне çапăнса, тем каварлашать, — те ĕнтĕ пачах тĕпретсе ывăтасшăн, те пĕрререн иккĕ туса туптасшăн. Тăхтасси пирки шутламасть те. Тепĕр тесен, мĕн ĕç ун: тек ярăн та ярăн, читлĕхе хупнă тигрсем пекех тулхăракан çирĕм икĕ «электрона» хăвалаттар та хăявалаттар, чĕмрен кайса, тăсăлса выртичченех чуптар-хăшкăлтар...

Пĕр ура патĕнчен теприн патне ыткăнчĕ хайхискер, пĕр пуç çинчен теприн çине сике-сике ӳкрĕ. Вăрах йăккăлтатрĕ çаплалла. Унтан, э, сирĕнпе аппаланса, тенĕн, çӳлелле çĕмĕрен пек çĕмерттерсе хăпарса кайрĕ те, çулне асамат кĕперĕ евĕр илемлĕн автарса, чи хыçала, никам çук çĕре анса выртрĕ. Пирĕн штрафнойĕнчен темиçе утăма çеç. Вратарь, ăна тухса тытас тесе, чупма та хăтланса пăхрĕ, анчах, хапхине пăрахса хăварма иккĕленчĕ пулмалла, каймарĕ, путек ташши тукаласа илчĕ те каялла таврăнчĕ.

Мечĕк анса выртнă та выртать. Хе, хăй куçĕнчен пăхтарма хăнăхман-и вăл, епле ним сиккелеми выртать?! Йĕкĕлтешет ĕнтĕ, шельма, лайăх туятăп, йĕкĕлтешет. Йĕкĕлтесе илĕртет. Хыçĕнчен лакăштатакан çирĕм икĕ тигр-электрона хыпăнтарса ӳкересех тет пулас. Лешсем, мĕн тăвăн, чупаççĕ. Ирĕксĕрех чупмалла, ара. Унсăрăн... Çавăнпа мар-и ури айне вут хунă пекех пăсăрлантараççĕ, сикки сиктерсе вирхĕнеççĕ.

Тавлашу пуринчен ытла икĕ футболист хушшинче вирлĕ хускалнă. Пирĕн защитникпе хăнасен нападающийĕ хушшинче. Иккĕшĕ те тармакланнă, иккĕшĕ те пĕтĕм вăйран талпăнса хăлаçлаççĕ — хăшĕ маларах ĕлкĕрет те хăшĕ маларах çитсе тапать. Ăçталла тапасси вăл паллă: пирĕннин — ăçта çакланнă çавăнталла (аута-и унта е площадках-и, хăрушлăх çеç сирĕлтĕр), теприн задачи кăткăсрах, чылай кăткăс — унăн, епле пулсан та, хапхана лектермелле.

Чупрĕ çак икĕ ăмăртуçă, чупрĕ, самай хашăлтатрĕ. Тепĕртакран, пăталлă пушмаксемпе çĕре тӳсен-тӳсен, хăшĕ мĕнле халпа сывлани аванах палăрчĕ. Хăнасен футболисчĕ вăйлăрах-мĕн. Вăл пирĕн защитнике хуса çитрĕ çеç мар, унран иртсех кайрĕ.

— Давай-давай! Ан юл, ан парăн! Унсăрăн мĕнпур ĕçе пăсатăн, пĕтеретĕн! — хистетпĕр хамăрăнне пĕтĕм стадионĕпех.

Ку тĕлĕшпе эпĕ, хавхалантарас енĕпе эппин, хама никамран та кая тесе шутламастăп вара. Мухтанмастăп та, анчах кун пек чух карланка нихăçан шеллесе тăман. Сăмахĕсем пирки каламастăп та, вĕсем яланах хатĕр: «пăскăç», «ашак», «çăпата» тата ытти те. Стадиона пĕр сиктерми çӳретпĕр пулсан, кӳрше кивçене каятпăр-и ĕнтĕ, ара, хе-хе-хе...

Чухлама парăнма юраманнине пирĕн защитник хăй те лайăхах чухлать-мĕн. Чупать вăл, чунне парсах чупать, анчах, шел, хăвачĕ çитсех мар иккен. Çавăнпа ури пĕтнĕ лашанни пек тĕкĕртетĕнет кăна. Çакна пула ĕнтĕ «давай-давайне» ниçтан та илсе параймасть. Вăтăр текен çулсем касаççĕ пулмалла çав мăнтарăнне, вăтăр текен çулсем...

Тăрăшмарĕ мар, тăрăшрĕ, пĕтĕм вăйне хурсах тăрăшрĕ мĕскĕн защитникĕмĕр, анчах лешне пур-пĕрех хуса çитеймерĕ. Вара... Çук, эсир ун çинчен пĕлместĕр, вара мĕн пулса иртни çинчен эсир нимĕн те пĕлместĕр.

Тĕкĕртетсен-тĕкĕртетсен, те чăннипех çапла пулса тухрĕ ун, те юри турĕ — калама йывăр, аван пынă çĕртенех тăрăнчĕ анчĕ çак пирĕн защитник. Ӳкессе вара, никам тăваймĕ унашкал, питĕ ăста çатлатрĕ хăй. Çав тери ăста. Кунашкал шеп шаплатма пули-пулмисем кăна мар, хăшпĕр артистсем те пултараяс çук-тăр. Çав шутрах — цирк артисчĕсем те. Мĕн калама ĕнтĕ, классика, чăн-чăн классика!

Тăрăнса анчĕ те, хайхискер, кустара пачĕ. Мечĕк пекех, ну, каснă-лартнă мечĕк. Палтăртатрĕ çапла, палтăртатрĕ, чылай палтăртатрĕ. Унтан — çакна тума ăçтан ăс çитерчĕ-тĕр, ăнланмастăп — умĕнче çунатланса-хăлаçланса пыракан хăнасен нападающине çитсе те çапрĕ. Тĕрĕсрех — çапăнчĕ. Вирлĕн çапăнчĕ. Лешĕ, паллах, тӳссе тăраймарĕ, урине çавапа касса татнă пек тирĕнсе анчĕ.

Хытах ӳкнĕччĕ пулин те, вăрах выртма шутламарĕç, харăсах сиксе тăчĕç. Каллех ăмăртăва пуçăннăччĕ — çурăк саслă шăхлич çарăлтатни чарчĕ. Тăраççĕ акă хире-хирĕç пăхса. Пĕр-пĕрне хăйсем халь-халь хыпса çăтма хатĕр.

Вĕсем патне кĕçех, хĕскĕч урисене явтарса, ӳсме ӳркенерех панă судья хашкаса çитрĕ. Ахаль вăл хăй, пур арбитрсем евĕрех, хура тумпа. Аллинче секундомерĕ те пур. Анчах труссийĕ ун темшĕн пĕрре те ыттисенни пек мар — вăрăм та лăпăш-лапăш, ури пакăлчакне кăшт çеç перĕнсе тăраймасть. Çук-тăр, хăйĕнне тăхăнман-тăр, ахăртнех, пиччĕшĕнне çаклатса килнĕ.

Судья — судьях. Чупса çитрĕ те чи малтанах ятлаçăва пуçăнчĕ. Лайахах ятлаçать. Ыттисем пекех, аллисене сулкаласа, пĕсехине каçăртса. Харкашрĕ-харкашрĕ те пирĕн защитнике ачанни евĕр имшертерех чышкипе юлашки хут çилĕллĕн хăмсарса илчĕ, унтан, çаврăнса, хапха еннелле таплатрĕ. Нивушлĕ пенальти парасшăн? Чăн та...

— Тĕрĕс мар! Тĕрĕс мар тăватăн! На мыло сана! — темиçе пин саспа хирĕçлет стаднон.

Ыттисемпе пĕрле — эпĕ те. Паллах, пĕтĕм вăйран. Вăл, ара, пирĕн хапханалла штраф парать те, çăвара шыв сыпса лармалла-и-мĕн манăн? Çук, кун пек тăкăс самантра эпĕ хутшăнмасăр тăма пултараймастăп. Сасси те, пырĕ те, кĕскен каласан, нимĕн те шел мар:

— На мыло!!!

Анчах судья никама пăхмасть, никама илтмест. Халăх хумханни, халăх çуйхашни ним те мар уншăн. Кĕске урисемпех вăрăммăн хăлаçласа вунпĕр утăм виçсе илет те, тап, тет пулас, пат тĕллет сăнă пек шĕп-шĕвĕр пӳрнипе мечĕк çине. Инкек тӳснĕ хăнасен нападающийĕ, çакна çеç кĕтнĕ, ахăр, нумай шутласа тăмасть, тытать те патлаттарать. Вратарь вырăнĕнчен хускалма мар, куçне уçса хупма та ĕлкĕреймест — мечĕк сеткăна кĕрсе те выртать: 1:0.

Тапма вара лешĕ чăннипех те вирлĕн тапрĕ. Стрельцовран та вăйлăрах пулас. Пеле евĕр, Эйсебио пек. Кунашкаллине хăй вăхăтĕнче Хомич та илеймен-тĕр, халĕ Яшин та илейместчĕ пулмалла. Илейместчех.

Пирĕннисем тавăрасшăн тăрăшмарĕç мар, тăрăшрĕç, анчах пĕрремĕш таймра нимех те тăваймарĕç. Иккĕмĕшĕнче вара... Иккĕмĕшĕнче вылямаллипех вылярĕç.

Халĕ те, акă, вĕсем лешсене хăйсен хапхи патнех хĕссе лартнă. Тапаççĕ, çине-çине тапаççĕ. Тĕрĕс-и, тĕрĕс мар-и, кирлĕ-и е кирлех те мар-и — пурĕпĕрех тапаççĕ. Анчах эпир кĕтни, эпир ыйтни çук-ха. Стадион ĕнтĕ, нерва хĕлĕхесене лĕнчĕр янă стадион, кĕр! кĕрлет. Ăна гол кирлĕ. Хуть те кирек ăçтан туп, анчах пар.

Самай аппаланчĕç çакнашкал, самай перкелешрĕç. Голĕ çаплах çук та çук. Унтан пăхатпăр та... хамăртан хамăр тĕлĕнетпĕр: лешсен хапхинче мечĕк вырта парать! Ăçтан, мĕнле майпа, хăш вăхăтра — ăнланмастпăр. Никам пĕлмест вăл унта епле лекнине, никам чăнтан курса юлайман... Ахăрма вара ахăртăмăр. Ну ахăртăмар та! Питĕ вăйлă, çав тери вăйлă. Пĕр ӳстерми калатăп, Николай Озеровран ним чухлĕ те кая мар.

— Тепре кирлĕ, тепре! — хистетпĕр хамăрăннисене хавхаланнăскерсем. — Пар, тата пар!.. Эй, эсĕ, полузащитник, мĕн çывăрса тăратăн унта, мала кай! Сан вырăну кунта мар, лере, нападающисем патĕнче! — вĕрентсе илетпĕр çавăнтах. — Шайба, шайба, тепĕр шайба!..

Анчах кĕрешӳ тенин хăйĕн йĕрки, хăйĕн саккунĕ пур, ахăр, çав. Вăхăт-вăхăт вăл çунакан кăмакана çу сапнă пекех хыпса ялкăшать, вăхăт-вăхăт, çил çинчи хунар евĕр, лăпах сӳнсе ларать. Кун пек чух вĕрсе те амалантараймастăн ăна, «шайба, шайбăпа» та хăпартлантараймастăн. Вăйă вĕçнелле — пушшех те. Вăл авă вĕçленсе килет. Вылясси тата ик-виç минутран та ытла юлман. Çавна пула футболистсем ячĕшĕн çеç куçкалаççĕ. Тĕрĕсрех, куçкаланçи тăваççĕ. Çук, электронсем мар вĕсем текех, — мунчала, çемçелнĕ, лĕнчĕртетнĕ мунчала.