Электронлă вулавăш

Хĕллехи Микула праçникĕ çывхарса килет. Вăрманти пас тытнă хурăн, ăвăс, юман тата хыр йывăççисен турачĕсем хăйсен илемĕпе илĕртеççĕ. Çуна тупанĕсен йĕрĕсем кăпăшка юр çинче йĕрленсе ӳкерĕнчĕç. Уй-хирпе вăрманти тумхахсем юрпа витĕнсе хупланнипе çул-йĕрсем такăрланчĕç. Вăрман касакансем çул çинче, хваттерĕсене таврăннă май, ĕç кунĕ ӳсĕмлĕ иртнипе савăнса такмакласа юрлаççĕ. Лав çине ларсан юрлама пуçлаççĕ те, мĕн Пухтел ялне çитсе кĕриччен хĕрсем юрăсем шăрантараççĕ. «Çĕнĕ юрпа – çĕнĕ юрă» теççĕ халăхра. Паян та Пинепи, юрлама юратаканскер, пуçласа юрларĕ:

Эх, сипарат-сипарат

Кукăр-макăр юхтарать.

Манăн савни салтакра

Çыру çырса тултарать.

Иккĕмĕш лаври Пинеслупа Тӳнеслу тус-тантăшĕ хыççăн харăс такмакласа юрларĕç:

 

Шур куяна курсан салам калăр:

«Ан кăшлатăр ăвăс хуппине…»

Ман савнине курсан салам калăр:

«Ан çӳретĕр ют ял хĕрĕпе…»

 

Тепĕр лавран тилхепе тытса пыракан Ялтăрма та хăйĕн уçă сассипе малалла шăрантарчĕ:

 

Кĕпер çинчен шыв юхать,

Йĕтĕн пирне шыв илет.

Савнине савни илет,

Савманнине кам илет?

 

Çул тăрăх юрласан вăрман касакансене вăрăм çул кĕскелнĕн туйăнать. Çапла çав вăл çамрăклăх – çунатлă туйăм. Ĕçрен таврăнса апат çиетĕн те, ĕшенни те иртсе каять. Хĕллехи вăрăм каçсенче клуба кайса кино е ял çамрăкĕсен пултарулăх ушкăнĕн концертне курса киленетĕн, тепĕр чух вăйă картине кĕрсе юрласа хавхаланатăн.

Петруха та Ялтăрмана куç хывнăранпа канăçне çухатрĕ. Кашни пулăм-самантра хĕрсен ушкăнĕнче чун-чĕрине килĕшекен хĕре шырать. Ялтăрмана тантăшĕсемпе пĕрле курсан, вăл чун хавалĕпе хĕпĕртет. Вăйăран саланса, хваттерне таврăнакан савнине вăл ăсатма çӳрет. Кун пек савăнăçлă каçсем лава çӳрекен Петрухана ялан тӳр килмеççĕ. Ытти лавçăсем пекех чукун çул станцийĕнче е çул çинче кунне-çĕрне ирттерет. Çурхи шыв пуçланиччен, çуна çулĕ пĕтиччен вăл Нурлатри чукун çул станцине лава çӳрерĕ.

Пурнăç урапи пĕрмай малалла кусать. Çут тĕнчен хăйĕн тытăмĕ пур. Вăл хăйне евĕр хитре. Этемшĕн те пит илемлĕ çут тĕнче. Çын та çут çанталăкăн пулăмĕсене пăхăнса-йышăнса пурăнать. Çуллахи Микулара, уяв пуçланнă каç, Ялтăрмана çураçрĕç. Авалхи йăлапа çимĕкре çамрăк мăшăрăн туйĕ кĕрлерĕ. Ял Канашĕн çуртĕнче пĕрлешнине çирĕплетекен, урăхла каласан, «çырăннăлăхне» – тин çуралнă çемьен пĕрремĕш документне – вĕсен аллине ăшшăн саламласа тыттарчĕç. Пурнăç малалла шăвать. Амăшĕн варĕнче пепке те майĕпен чăмăртанать, амаланать, ашшĕпе амăшĕ патне çутă тĕнчене тухассишĕн тапаланма пуçлать.

Петруха ялти тимĕрçĕре ĕçлет, Ялтăрма колхоз ферминче сурăхсене пăхать. Çамрăк мăшăр пĕрремĕш ачи çураличчен пит килĕштерсе, «пĕр çăвартан» тенĕ пек пурăнчĕ. Вĕсем ывăлне Кируш ятлă хучĕç. Анчах та ывăлĕ çуралнă хыççăн çук-çук та, кĕтмен çĕртен харкашу сике-сике тухрĕ. «Çемьере чашăк-тирĕк шакăртатмасăр çăвăнмасть», – теççĕ мар-и? Петруха тимĕрçĕ лаççинчен ялан каçа юлса, çитменнине, ӳсĕр таврăнать. Çапла, арăмĕпе упăшки хушшинчен «хура кушак» чупса каçнă тейĕн. Упăшки хирĕçесшĕн тĕрлĕ сăлтав шырать. «Яшкуна тăварлă пĕçернĕ», е «яшкуна мĕншĕн тăвар каламан» тесе чĕрре кĕрет. Арăмĕ кил-çуртри платник ĕçĕсене тутарттарасшăн мăкăртатать. Апла пулсан та Микулайăн аслă ывăлĕ тимĕрçĕ лаççинчи ĕçне пĕтереймест, унта вăл кунĕн-çĕрĕн ĕçлет.

Хĕвел тухса пытанать, кун хыççăн каç килет, эрне хыççăн эрне сисĕнмесĕрех иртет, çапла çулталăк çаврăнса-таврăнса килет. Вăл та хăйĕн урапине малаллах кустарса чупать. Çăварни кун Ялтăрма иккĕмĕш ачине çуратрĕ. Çемьере çĕнĕ кайăк хутшăнчĕ, ăна Елюк тесе чĕнеççĕ. Виççĕри Кируш та савăнать. Хăйĕн йăмăкĕпе вăл пит вылясшăн:

– Хăçан мана унпа выляттаран? – йӳтетсе çӳрет ывăлĕ амăшĕ кăкăр ĕмĕртме ларсан.

Вăрçă вăхăтĕнче хуçасăр юлнă çурт-йĕр юхăнса çитнĕ. Хĕллехи сивĕ каçсенче урайĕнче ларакан витрери шыв сĕлкĕшленсе пăрланать. Сулхăн пӳртре вырăн çинче икĕ утиялпа витĕнсе çывăраççĕ ачисем. Çу кунĕнче Ялтăрма пӳртне сӳтсе юсаттарасшăн пăшăрханать, анчах упăшки иртен тытăнса çĕрлеччен ĕçре – тимĕрçĕ лаççинче. Нумай вăхăт хушши вăл пуçне «ватса» çӳрерĕ. «Мĕнле юсаттарас-ши пӳрте?» – шухăш туха пĕлмерĕ унăн пуçĕнчен. Вара Ипрел тутарĕсене тара тытма шухăшларĕ. Платниксемпе те хăех калаçса килĕшрĕ; çурт-йĕрне юсаттарнăшăн çĕнĕ ыраш парса тӳлесси çинчен пĕлтерчĕ. Тара кĕрĕшекенсем пĕр турткаланмасăр килĕшрĕç.

Ялтăрма пӳртне сӳтсе купаланă эрнесенче нумай шараçланчĕ. Яшка-çăкăр пĕçерсе хатĕрлеме кашни кун кӳршине миçе хут хутламарĕ-ши? Ачисене, Кирушне ертсе, Елюкне йăтса каçрĕ. Юрать-ха ыр кăмăллă Синепи кинеми вĕсене тарават йышăнать. Петруха арăмĕ мĕнле йывăр пулсан та нăйкăшмасть. Платниксене кăмăлтан пăхать. Апат-çимĕçне вăхăтлă пĕçерсе çитерет. Платниксем, лайăх апатлантарнине кура, тăрăшса кал-кал ĕçлеççĕ; хĕвел тухсанах ĕçлеме тытăнаççĕ те, мĕн хĕвел анса лариччен. Ахаль каламан çав: «Халăх сурать – кӳлĕ тăвать, пĕччен сурать – типсех пырать». Ипрел тутарĕсем пит тăрăшса ĕçлесе пĕрремĕш сăпаса Петрухапа Ялтăрман кил-йышне пӳртне çĕнетес ĕçĕсене пĕтерсе савăнтарчĕç.

 

* * *

Пуçĕ сурса ыратнипе Петруха куллен аптрать. «Иртсе кайĕ-ха… Кашни çыннăн ыраткалать те… Вилмеççĕ-çке…», – шухăшларĕ вăл хăй ăшĕнче, вăйсăрланиччен. Сархăват е пĕтнĕк курăкĕсен шĕвекне пылпа чей вырăнне ĕçет те пуçĕ сурма чарăнать. Анчах тепĕр самантранах каллех ыратма пуçлать, çитменнине унăн хăлхисем те пӳрленсе юхаççĕ. Петруха пуç чирĕпе аптранă текен сас-хура ял тăрăх çиçĕм хăвăртлăхĕпе саланчĕ.

Каç кӳлĕм Петруха патне унпа пĕртăван шăллĕ килчĕ. Вăл Кулинепе пурăнакан тăванĕ патне унччен те хутран-ситрен çеç кĕркелесе тухатчĕ. Тетĕшĕ çырăнса пĕрлешнĕ арăмне тата хăйĕн ачисене пăрахса кайнипе унăн чун-чĕри ăна тăван вырăнне йышăнманнипе кайса çӳремерĕ. Паян та ĕç хыççăн çеç килне таврăннă май кĕчĕ. Элекçее тетĕшĕн сăнран ӳкнĕ пит-куçĕ, ырханланнă ӳт-пĕвĕ тĕлĕнтерчĕ те, шухăшлаттарчĕ те. Вырăн çинче выртаканскере:

– Тете, санăн больницăна каймаллах, – хистенĕ пек калаçрĕ Микулайăн вăтăр виççе кайнă кĕçĕн ывăлĕ.

– Килтисем те больницăнах каймалла теççĕ мана, – пăлханса тухрĕ чирленĕ Петрухан сасси.

– Каймаллах, мĕнле капла? Килте выртнипе сывалаймăн эс, – хăйĕн шухăш-кăмăлне пĕлтерчĕ тетĕшне шăллĕ.

– Хуньăм илсе кайма килĕшрĕ те-ха, каймаллах пуль, – больницăна каяс шухăшпа килĕшсе пĕлтерчĕ вăйсăрланнă вăтăр пиллĕкри Петруха.

Шăллĕ чирленĕ тетĕшне ытлаши пăлхантарас мар тесе хăй çутас умĕн Кулинесем патĕнчен тухса килнелле тарăн шухăша кайса утрĕ.

Петрухана, виçĕ эрне ытла чирлесе выртнă хыççăн вăйсăрланса çитсен тин хуняшшĕ – виççĕмĕш арăмĕн ашшĕ – Кашук Çеркейĕ (ял халăхĕ ăна çапла чĕнет) Кукăркӳль больницине лав çине вырттарса илсе кайрĕ. Кулинен ашшĕ чаплă платник-ăстаçă. Вăл сарлака хул-çурăмлă, тĕреклĕ те кĕрнеклĕ, çаврака пит-куçлă, шĕвĕр кĕске сухаллă, лутрарахскер, ĕçлеме ӳркенмен, кĕпер хывакан, тирпейлĕ арçын. Çулĕпе çиччĕмĕш теçеткене çитнĕскер, çӳпçе-чĕрес, шетник-катка ăсталать. Урапа кустăрми çапасси, çуна тупанĕ авасси уншăн йывăр ĕç мар.

Шупка çамкаллă тур лаша чупса ăшша-пиçсе тарларĕ, платник-ăстаçă тилхепине кăшт пушатрĕ, вара юртма чарăнса янавар малалла ярăнса утрĕ. Кăнтăрла иртсен ĕлĕкхи вулăс кантурĕнче вырнаçнă Кукăркӳль больницине çитсе чарăнчĕ. Петрухан чирĕ палăрмаллипех палăрнă ĕнтĕ, çавăнпа та ăна çитнĕ-çитменех выртма йышăнчĕç, вăйран кайнăскере, наçилккепе йăтса кĕчĕç. «Сана чĕрĕлме турă пулăштăрах, кĕрӳ», – тесе сывпуллашрĕ Кашук Çеркейĕ Петрухапа. Платник-ăстаçă больницăран тухсан: «Çĕрлеччен киле çитсе ӳкесчĕ ман», – шухăшпа хыпаланса урапи çине ларса лашине тапратрĕ.

* * *

Кируш турăх ĕçнĕ хыççăн хăмăр куçĕпе мачча çинчи турат куçне пăхса выртса тĕлĕрсе кайрĕ. Пӳртре нимĕнле сасă илтĕнмерĕ, амăшĕ тĕпелте кĕштĕртетни унăн хăлхине кĕмерĕ. Вăл ыйхинче тĕлĕк тĕлленчĕ.

Тӳпери хĕвел вĕсем çине шевлине сапаласа кулса пăхать. Ак, ярмăрккăна çитрĕç.Ярмăрккăна килсе çитнĕ лав хуçисем çыран хĕррипе лашисене тăварса çиме параççĕ. Тепĕр еннелле лавккасем вырнаçнă, кашни сутуçă патĕнче халăх хĕвĕшет. Хĕрарăмсемпе хĕрсем çĕнĕ тумтир туянаççĕ. Арçынсем те вĕсенчен юласшăн мар. Ача-пăчасем черетĕн-черетĕн лимонад сутакан çĕрте тăраççĕ. Ярмăркка ирттерекен пысăк тӳремре аякранах карусель çаврăнни тата малалла-каялла çынсем çӳрени курăнать. Пĕрисем – ун ларкăчĕсем çине ларса ярăннисем – анаççĕ; теприсем – черетрисем – вĕсем çине ларса вырнаçаççĕ. Çынсем пĕр май хĕвĕшнипе вăрманти кăткă тĕмине аса илтереççĕ. Карусельтен кăнтăр еннелле те суту-илӳ тăвакансем ретĕн-ретĕн вырнаçса ларнă. Кашни сутуçă хăйĕн тĕрлĕ-тĕрлĕ япалисемпе хатĕрĕсене туянакансене сĕнет. Суту-илӳ ретĕнче çӳренĕ вăхăтра ашшĕ Кируша илемлетнĕ, куçа илĕртекен тăм шăхлич илсе пачĕ, амăшне тĕрленĕ çӳçеллĕ тутăр туянса çыхтарчĕ. Унтан вĕсем те карусель çине ларса ярăнчĕç. Тӳпери сар хĕвел куçĕсене хĕссе унран ыйтрĕ:

– Мĕнле, савăнăçлă-и? Телĕйлĕ-и эс? Ашшĕпе амăшĕн пит-куçĕсем те хаваслă, хĕвел шевлисем пекех кулаççĕ. Хăй çĕнĕ шăхличне шăхăртса савăнăçлăн утса пыратчĕ, сисмерĕ те – тумхахпа такăнчĕ те аллинчи шăхличĕ çерем хушшинчи чул çине ӳксе ванчĕ. Шăхличĕн катăкĕсем çине пăхса макăрса ячĕ...

Савăт-сапа çăвакан Ялтăрма ывăлĕ макăрнине илтсе тĕпелтен тухса вырăн патне пычĕ.

– Ма макăратăн? – ыйтрĕ вăл ывăлне сăнаса.

Амăшĕн сассипе Кируш вăранчĕ.

– Шăхлич ванчĕ ман, – калаçрĕ ыйхăллă сассипе Ялтăрман ачи.

– Мĕнле шăхлич? – ним ăнланаймасăр татах ыйтрĕ амăшĕ.

– Атте илсе пани ара, – ăнлантарасшăн пулчĕ ывăлĕ.

– Хăçан? – ăнланайманнипе тĕлĕнсе каллех ыйтрĕ Ялтăрма.

– Ярмăрккăна кайсан, – терĕ тăрса ларса Кируш.

– Тĕлĕк курмарăн-и вара эс?

– Те тĕлĕкре, те чăнах… – темшĕн татса калаймарĕ ывăлĕ салхуллăн тăракан амăшне.

* * *

– Манăн килес, – илтĕнчĕ Синепи карчăк сасси уçăлнă алăк патĕнчен. – Эп хуйха пусарасшăн татах каçрăм, çиленместĕн-и?

– Кирлĕ мара ан калаç-ха, кинемей, кӳршĕ-аршă килсе çӳренĕшĕн мĕн тума çилленес-ха?

– Эс хуть мĕн кала та, кин, вăл сире пăрахса кайнă хыççăн ыррине кураймарĕ.

– Çапла çав, Ултутья патĕнче вăрман касрĕ, пӳрт пури пурарĕ. Пӳртне туса пĕтереймерĕ, тепĕр арăм шырарĕ, Кулинене çыпăçрĕ.

– Кулинепе пĕрлешсен çынсем патĕнче хваттерте çӳресе йăлăхсан, тĕпĕр çурт лартрĕ,– çирĕплетсе калаçрĕ кӳрши. – Пĕренисене Меречен вăрман хуралçи панă терĕç.

– Эп никамран та тĕпчемен, пĕлейместĕп, – Синепи карчăка пӳлсе калаçрĕ Ялтăрма.

– Кулинесен урай хăми пыл каткинчен те сарлака. Çав урай валли кĕреш тиеме кайсан, мĕкĕрленсе йăтнипе пуç чирĕпе аптранă тепĕр хут, пӳрленсе тăракан хăлхисем çĕнĕрен юхма тытăннă, кăна эп тахçанах илтнĕччĕ, – Петрухана шеллесе калаçрĕ кӳрши.

– Кирушпа Елюкăн тĕслĕ кăранташĕсем урай хушăкĕсенчен тĕпсакайне анса каяççĕ, – кăмăлсăрланчĕ Ялтăрма.

– Çаплине çапла та-ха, кин, эп мĕн калам, Петруха телейсĕр пулчĕ, ман шутпа.

– Хăй телейсĕр пулни çитмерĕ ĕнтĕ ăна, ачасене те телейсĕр тăвас терĕ пуль.

– Ăна Ултутья та, Кулине те тирпейлĕ тумтирпе çӳретмерĕç, сан пек юратса пăхаканни пулмарĕ. Чăкăт пек шурă пурттенккепе çӳретрĕн.

– Çапах та эп ăна юраймарăм, килĕшеймерĕм, кăмăлне каяймарăм пулас. Каснă çăкăр чĕлли калле çыпăçмасть теççĕ халăхра. Манăн та чĕре йышăнмасть. Мĕн тăвăн? Ăрăскалăм çапла-тăр.

– Ĕмĕр сакки сарлака, хамăр пурнăçра темĕн курмалла-ха. Пире каçартăр ĕнтĕ, – калаçса кӳрши ури çине тăчĕ.

Кӳршĕ карчăкĕ хăйĕн калаçăвĕпе Петрухан малтанхи арăмне пăшăрхантарас мар тесе килне каçрĕ. Ăна хирĕç Кирушпа Елюк шкултан таврăнчĕç. Сантăр – кĕçĕн ывăлĕ – вĕсемпе пĕрле килмен. Елюка амăшĕ шăллĕне чĕнсе килме хушрĕ. Пĕрремĕш класра вĕренекен хĕрĕ сумкине сак çине хурса урама хыпаланса тухрĕ. Елюкпа Сантăра кĕтсе Ялтăрма сĕтел çине апат хатĕрлерĕ. Нумай та вăхăт иртмерĕ – пӳрте шăппăн аппăшĕпе шăллĕ кĕчĕç. Апатланнă вăхăтра сĕтел хушшинче пĕри те нимĕн çинчен те шарламарĕ. Кашнин пит-куçĕ салхуллă, чей те пĕр-пĕрне чĕнмесĕрех ĕçрĕç. Амăшне сĕтел çинчи савăтсене пуçтарса, чашăк-кашăксене çума Елюк пулăшрĕ. Кируш мăнаккăшĕ парнеленĕ витресемпе шыв ăсма çăла кайрĕ. Сантăр унран юлмарĕ. Кулленхи кил-çуртри ĕçсене тирпейлесе пĕтерсен, Ялтăрмана пăяхăшĕн хурлăхлă хыпарĕ канăç памарĕ. Петрухана больницăран илсе килнипе килменнине пĕлесшĕн, ачисене ертсе Анаткасра пурăнакан Кулинесем патне утрĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн